واتارێوەی زانشتیە جەبارەو (ڕەگەزی رازوانیوە- ڕەگەزی مەجازی) باسو ڕەگەزو نامؽ و یاوەرنامؽ و پۉلە واتەکا تەری مەکەرۉ. چەنی مزانی ئی واچؽ -نامؽ مؽڵؽنە یام نؽرەنە؟ چە پیمانیوەما هەن بەی دیارەکەردەی نامؽ مؽڵؽ و نامؽ نؽرؽ جە زوانەنە. بیەی رەگەزی رازوانی زوانەنە چە شۉنەمایێوە منیۉرە سەرو زوانیوە؟ سەرو واتچنیوە؟ چندەها زانیاریؽ تەرؽ ئەچی واتارؽنە بە زوانو وؽت بوانەوە. ناجح گوڵپی.

منتشر شد:

کتاب "?falsafa  češā= فلسفه چیست؟" به زبان گورانی منتشر شد. این اثر دست کم به سه دلیل نقطه عطف مهمی در تاریخ زبان و ادبیات گورانی است: ١) نخستین کتاب فلسفی به زبان گورانی است. در واقع، مٶلف با انجام این کار برای نخستین بار، این زبان را با فلسفه آشنا کرده است و نشان داده است که گورانی زبانی است که می‌توان مفاهیم پیچیده فلسفی را با آن بیان کرد. ٢) نخستین کتاب به زبان گورانی است کە با خط علمی زبان‌شناختی نوشته شده است. این خط را نخستین بار مٶلف برای زبان گورانی پیشنهاد داده است و از آن استفاده کرده است. از این خط تاکنون برای هیچ کدام از زبان‌ها و گویش‌های ایرانی استفاده نشده است و از این رو، می‌توان از آن به عنوان خط زبان گورانی نام برد. ٣) از آن جایی که مٶلف خود زبانور بومی زبان گورانی و دکتری تخصصی زبان‌شناسی است، این کتاب از جنبه آموزشی و پژوهشی بسیار معتبر و قابل اعتمادی هم برخوردار است.

✅ رویکرد مورد استفاده در این کتاب برای زبان گورانی، رویکرد زبان گورانی معیار است: در عین حال که بر اساس چهار اصل از همه گویش‌های زبان گورانی مبتنی بر ویژگی‌های زبانی زبان گورانی استفاده شده است که بازتاب‌دهنده هویت زبانی این زبان هستند اما به گویش خاصی محدود نشده است. (توضیحات بیشتر و مفصل در این باره در مقدمه کتاب آمده است). این ویژگی زبان گورانی معیار از دیگر ویژگی‌های این کتاب است که برای نخستین بار در این کتاب مطرح، عملیاتی و اجرا شده است.

✅ قواعد و مزایای این خط زبان گورانی (الفبا و حروف آن، مطابقت آنها با الفبا و حروف خط موسوم به عربی (فارسی و کردی)، شیوه استفاده از آن، مزایای آن نسبت به خط موسوم به عربی (فارسی و کردی)، ...) به تفصیل در مقدمه کتاب آمده است که خطی قاعده‌مند و آموزش و یادگیری آن بسیار ساده و آسان است.

✅ در پایان کتاب (پیوست ١)، واژه‌نامه‌ای مشتمل بر بیش از ١٢٠٠ واژه و اصطلاح فلسفی همراه با برابرنهاد گورانی آنها آمده است.

✅ مایکل ام. گونتر از شخصیت‌های علمی بین‌المللی است که پژوهش‌های برجسته‌ای در زمینه گوران‌شناسی و کردشناسی دارد. کتاب "Historical  Dictionary  of  the  Kurds= فرهنگ‌لغت تاریخی کردها" از جمله آثار اوست.

✅ روی جلد: تصویر سهروردی "sōravardi: filsufi  gōrāni= سهروردی: فیلسوف گورانی"

✅ پشت جلد: بخش پایانی مقدمه پروفسور دکتر مایکل ام. گونتر درباره کتاب

✅ شایان ذکر است که به این کتاب در ایران مجوز چاپ داده نشد. مجوز چاپ آن از کشور دیگری گرفته شده است.

✅ این کتاب هم اکنون و فعلا در کتاب‌فروشی هرمس (مریوان، پاساژ عدالت) در دسترس علاقمندان قرار دارد.
https://t.me/+Hn1Zjtdde5szZjZk

https://t.me/+Hn1Zjtdde5szZjZk

‍ لێکسیم چیٛشەن؟ What is a lexeme?
پاسە زانیان هەکە زوان سازیان جە واچا، تا خایتێ خەڵکی نەوان مزانوٙ زوانەکەش واتیٛش چەنەنیٛ. جاری چامنە هەن ملەجیڕیٛ فریٛ مەکریوٙ سەرو ساختارو واچیٛ ئایا جە چیٛشی مەسازیوٙنە؟ ئایا ساختارو ئی واچیٛ چەنی وانیوٙوە. زوانو ئینگلیزینە تاقە واچێوە هەکە چندە ساختاریٛ و چندە ماناێش هەنیٛ پەنەش مەواچا لێکسیم (لێکسیم مەبەست جە تاقە واچەکیٛن)، وەلێم زوانو ئیٛمەنە هەڵای واچێوە پەڕماناو هامتاو ویٛش نەنریێنرە، کریوٙ جیاتی لێکسیمی (واچ-واچیٛ) بنیەیمرە. پەی نمانی وت، وتە، وتەرە، وسا، وسیا، ئینیٛ گرد بیچمیٛ جیاوازیٛ یەک لێکسیمینیٛ، کە (وس- وت-وتەی) ەن، یام چندە واچێوە جیاوزیٛنیٛ کە جە یەک لێکسیمیوە هوٙرمەگیریانیٛ، کە بە چندە بیچمیٛ جیاوازیٛ ویٛشا مرمانانیٛ، گردو ئی بیچمە جیاوازا جە بەخشای کورەکو ماناکیٛشەنە بەشداری مەکەرانیٛ، هامبەشیٛنیٛ. واچ-واچیٛ، واتێوەنە، هەکە جە فەرهەنگو واتانە (واچەنامە Dictionary) ڕزیٛ مەکریانیٛ و هەنیٛ، پاسەبوٙ متاومیٛ بواچمیٛ لێکسیم واتێوە فەرهەنگیەنە. واچیٛ-لێکسیم زوانو ئینگلیزینە بە کەپیتاڵ منویسیوٙ وەلێم لاو ویٛماوە نیشانێوە نیەنە تا دیارەیەش بکەرمیٛ پەیش (Katamba (2006: 18. نمانیٛ زیاتەریٛ پەی خاستەر ئەنەیاوای، تەشکی فیزیکی واتیٛ physical word form یانی واچێوە هەکە مادیە بوٙنە، پیٛسەو (وارد، واردش، مەوەروٙ، مەوینو، واردە، بوەر، بوەرە، بوەرو) گرد ئەرمانیێ لێکسیم -واچیٛ- (وەر-واردەی) نیٛ. (وت، مەوسوٙ، وسیٛ، وسای وسیٛ، وتانیٛ) گرد نیشاندریێ لێکسیمو-واچیٛو (وس-وت-وتەی)ینیٛ. ئی نمانیٛ سەرو کەردەوەینیٛ، با نمانیٛ سەرو نامیٛ و یاوەرنامیٛ و پوٙلەواتەکا تەری بارمیٛوە، نامیٛ (کوڕ) فەرهەنگنە پسەو واچێوە-لێکسیمی منویسیوٙنە، نمەکریوٙ (کوڕێو، کوڕەکە، کوڕیٛ، کوڕەکیٛ، کوڕەکا) فەرهەنگەنە بنویسیانیٛ، چون ئاژەو گیٛڵای نامەکیٛنیٛ، یانی فۆرمیٛ ڕازوانییٛنیٛ، دەمکاتشا پۆن. وەش، زل، گول، ئینیٛ پسەو لێکسیمی مەنویسیانیٛ فەرهەنگنە، نمەکریوٙ ئاژەو گیٛڵایشا بنویسیانیٛ، پسینەو (وەشتەر، وەشتەرین، زلتەر، زلتەرتن، گولتەر، گولتەرتین، وەشیٛ، وەشەکە، زلیٛ، زلەکە، زلێو، زلەکیٛ، گولیٛ، گولەکیٛ (Lieber, 2016: 4). هەرپاسە متاومیٛ یاگەگیرونامیٛ فەرهەنگنە بنویسمیٛ پسەو پوٙلە واتێوە یام پسەو لێکسیمی. مەکریوٙ وەڵگیر و دماگیر ئامرازەکای تەری فەرهەنگنە بنویسمیٛ. چەپەوانەوە نمەتاومیٛ دماگیریٛ-موٙرفیمیٛ گیٛڵای Inflectional Morphemes دلیٛو فەرهەنگینە بنویسمیٛ، چون ئەرکی ڕازوانیشا هەن، پسەو دەمکاتی (ویەردە و نەویەردە، جەم، ئەژناسە و نەژناسە...). سەربارو ئینەی متاومیٛ واچیٛ ئەرەمجیێ کە موٙرفیمو ئەرەتاشتەیشا پۆن Derivational Morphemes دلیٛو فەرهەنگینە بنیەیمیٛرە.
لێکسیم دندێوەی بنەڕەتیەو واتیٛ زوانینە جە یەک واچیٛ سازیێنە، مەکریوٙ زیاتەرەچ بوٙنە، واتسازی و زوانئەشنساینە. لێکسیم پیٛسەو نامیٛ گولانەتەرین دندەی مانادارو زوانین هەکە نمەتاومیٛ ماناو لێکسیمەکەی جە ماناو مورفیمەکاشەوە بیاومیٛنە. لێکسیم واچێوەنە کە مانای ئەبستراکتە میاونوٙ یانی کورەکو ماناکیٛ چیٛگەنە کوٙ بیەنوە، پەی نمونەی (ژیو) لێکسیمێن گردو ئی واتا چەنەش بەرمەیانیٛ (مەژیوٙ، مەژیوو، ژیوا، ژیوای، ژیوەن، ژیوار، ژیوگا، بژیٛو، بژیوانی، بژیوی، بژیووٙ، بژیوە...) فرەو فەرهەنگنامەکا تەنیا لێکسیم بەکارمارانیٛ پەی پەڕکەردەی لاپەلەکاش، پەی نمانی تەنیا واچیٛ یام لێکسیمو (ژیو-ژیوای) منویسان، ئتر ئەویشا تەری نمەنویسان، یانی ئەرەنیای نامیٛ (واچیٛ) جیاتی لێکسیمی فرە پەڕو پوٙسیشەنە چون هەمیشە ڕیٛخەو چەمەی هەکە کەردەوەی نەویەردەن، بنەچەو ماناو واتەکیٛش چەنەن، هەرپاسە بڕێو ڕیٛخیٛ ماناشا نیەنە، پەوکای چەمەکەیشا منویسمیٛ. جەگرد بارێنە پەی زوانو ئیٛمە متاومیٛ چەمەی بە لێکسیمی مانادار بنیەمیٛرە دلیٛو فەرهەنگینە. ئینە پەی چەمەی و کەردەوەی، وەلێم نامیٛ، یاوەرنامیٛ، یاگەگیرونامیٛ، واتپەرسیٛ، سەرسامی، ئامڕازیٛ بەستەی و پەیوەندی ئینیٛ گرد پەیوازیٛنیٛ فەرهەنگەنە بنویسیانیٛ، تا خایت متاومیٛ وەڵگیر و دماگیریٛچ بنویسمیٛ و ماناکیٛشا بدەیمیٛوە، شوٙنیەرە واچیٛ (تابو) هەنیٛ دلیٛو فەرهەنگینە، بەتایبە فەرهەنگو ئۆکسفۆردینە، یانی دژمانی و قسیٛ شەرمنانیٛ، بیٛ حەیاییٛ متاومیٛ دلیٛو فەرهەنگیەن بنویسمیٛشا، چون بەشێونیٛ جە فەرهەنگ- ڕوٙشنویری، نەریتو خەڵکی (Lieber, 2016: 13). سەردەمانێو وەڵتەر ئی جوٙرە واچا نەنویسیٛنیٛ فەرهەنگنە، چون بە لاوازی، کەموکوڵیٛشا زانیٛنیٛ دلیٛشەنە، دماو ساڵەکاو 1970 ز ئینە نەمەن. واچیٛ چامنیٛچ بەکارمەیوٙنە فەرهەنگنە کە جە تاریٛخەنە یەکجار واچیێنە، یام یەکجار بەکارئاومێنە، ئیتر پەی ویٛش کەوتیٛنەرە، ئی واچیٛ مەشوٙ بنویسیانیٛ پەنەش ماچا (Nonces).

‍ لێکسیکۆلۆجی Lexicology
واچەزانای، واچەئەشناسای. زانشتو واچیٛ. پەلێون جە زانشتو زوانی مەگیٛڵوٙ شوٙنەو بنەڕەت و ساختار و گەشە و فاڕیای و ماناو واچیٛرە دلیٛو زوانینە. پەلێون جە زانشتو زوانی مەپەرسوٙ پەی بیچم و مانا و فاڕوٙجمو واچەکا. بەعەرەبی (علم المفردات-علم المعجم) بە فارسی (واژە شناسی). واچیٛ گولانەتەرین دندیٛ مانادارەو زوانینە کە متاووٙ ویٛپا بمدروٙ. واچیٛ جە بەشیٛ گولانەتەریٛ سازیێنە کە پەنەشا ماچا موٙرفیم، هەرپاسە مورفیمیچ جە تیکیٛ گولانیٛ سازیێنە پەنەشا ماچا فوٙنیم یام دەنگیٛ تایبیٛ جیاوازیٛ. واچەئەشناسای زانشتێوی گرنگەن نمەبوٙ بوزیوٙ پەشتەو گوٙشان. پەی جوٙیای ویارو زوانەوانی فرەگرنگەن، هامکارەن پەی ئەرەنیای فەرهەنگی Dictionary (موشیر دزەیی2014: 15).
زوانو گورانی-دایلەکتو هەورامانینە ئی زانشتە گرنگی تایبەتش هەن، چون هەڵای دەسنەبریان پەیش، واچەکیٛ (لێکسیم Lexem) زوانو مەردمو هەورامانی دیارییٛ نەکریێنیٛ، سەرچەمەشا و ڕیشەشا بە شیٛوەی زانشتی نەوزیان ڕووە، ڕەنگا واچێوە ببوٙنە بە لایدیٛش بنیەمیٛرە، کەچی چەولاوە دماو گیٛڵای مەوینی هنەو ویٛمانە، مەرەجیوما هنەو زوانە هامساکامانە. بیەی واچیٛ هامبەشیٛ دلیٛو زوانەکانە کارێوی سروشتین، چون زوانەکیٛ کارمەکەرانیٛ ئەو یوٙترینی، بە تایبە زوانە براکیٛ، زوانە هامساکیٛ، هەکە یەک بنەیانەشا هەن، پسەو فارسی و کوردی و گورانی. جە ئیسەیچنە کە دنیا فاڕیێنە واچیٛ زوانە دورەکایچ ئامێنیٛ دلیٛو زوانەکەیما، چون دنیاو جەهانگیرینە، بوٙنەو ئنترنێتی و زانشتی و تەکنەلوٙجیاو سەردەمی واچەگەلێوی فریٛ ویٛشا کەردەن دلیٛو گردو زواناو جەهانیرە.
چی بابەتەنە (لێکسیکۆلۆجی-واچەئەشناسای) بەپاو تاوای تەقەلا مەدەو لێکسیمەکاو-واچەکاو زوانو گوٙران-دایلکەتو هەورامانیتا پەنە بژناسمیٛ، تا ئاشناییتا ببوٙنە، واچیٛ ڕەسەنیٛ ویٛمانیٛ جە واچیٛ وامگیٛرتیٛ لەیدیٛ جیا بکەردیٛوە.
ئەژناسەو واچەئەشناسای
لێکسیم Lexeme واچێوەی ڕوتەنە، ماڵیێنەرە، بڕیێنەرە جە گردچیٛوی (گیرەکا)، چندە جوٙریٛ بەکارئاوردەی و چندە مانێش هەنیٛ. (ئی ئەژناسە پەی زوانو ئینگلیزی کریان، چون زوانو ئێمەنە بڕێو واچیٛ هەنیٛ کە ڕوتیٛنیٛ ماناشا نیەنە، دماو ئانەی بڕێو گیریٛ گیٛڵای و ئەرەتاشایشا ملا سەر ئیجا مانا مەدانیٛ). زانشتو زوانی سەلەمنانش کە زوان ئەرەمجیایێوەن بەرهەمو یوٙگیٛرتەی جوٙرەکاو واچیٛن-لێکسیم...
واچەئەشناسای زانشتێون گرنگی مەدوٙ بە واچیٛ، جەبارو ساختاری و گەشەو فاڕیای مانای (فرەمانا، هەمانمانا، هەماندەنگ، هەماننامیٛ، دژەمانا...) هەرپاسە گیٛڵای شوٙنەو سەرچەمەو واچەکیٛرە، چەنی سازیێنە و چکوٙوە ئامێنە. گەشە و فاڕیای بە دریٛژایی تاریٛخەی چیٛشش سەرئامان. جیاکەردەی واچیٛ ڕەسەنیٛ بومییٛ ویٛمانیٛ چەنو ناڕەسەنیٛ و لایدیٛ، واچیٛ بەکارئاومێ و مەردیٛ. ئینیشا گرد شیمەکەروٙوە پەی وەنیارانو ئی زانشتیە. لێکسیم یانی واچیٛ فەرهەنگیە، ئا واچیٛ کە دلیٛو فەرهەنگینە Dictionary (واچەنامە-واتەنامە) بەکارمەیانیٛ، کە واچێوەی بنەڕەتیەی مانادارەنە (گوڵپی، 2023: 41).
Najih gulpy 3/1/2025

واتارێوی تایبەتە سەرو (شەبەک) او لاو موسڵی، کە ساڵەو 2017 نویستیٛنەم، زوانو شەبەکی، نیشتگاو شەبەکی، ئاینو شەبەکی، بڕێو چیٛویٛ تەریٛچ، بفەرماودیٛ بواندیٛشەوە

لەقیٛو زوانئەشناسای Branches of linguistics شوٙنیەرە Macro-linguistics گرنگی مەڎوٙ بە بەشە زلەکا زوانی، کە فراوانتەر باسو چەنیەتی شوٙنەماو زوانی مەکەروٙ سەرو فیسپەگایوە، کوٙمەڵیوە، چەپەوانەیچ چەنی کوٙمەڵ-مەردم شوٙنەما منیوٙ ملو زوانیرە، کە ئی پەلا مەگیٛروٙنە ویٛ:
یوە: زوانئەشناسای کوٙمەڵایەتی Sociolinguistics جوٙیای سەرو حەنڎو زوانی و خەلکی-فیسپەی مەکەروٙ و چەنی کار ئەو یوی مەکەرانیٛ.
دویٛ: زوانئەشناسای دەرونی Psycholinguistics جویای سەرو حەنڎو زوانی و دەرونی مەکەروٙن.
یەریٛ: زوانئەشنسای تاریخی Historical linguistics جوٙیای سەرو حەنڎو فاڕو جمەکا زوانی مەکەروٙ جە دریٛژایی تاریخینە و جە ئیسەنە، دایکرۆنیک و سایکرۆنیک.
چوار: زوانئەشناسای کارەپەنەکەردەی Applied linguistics جوٙیای سەرو حەنڎو وانەواتەیەو زوانی مەکەروٙ، چەنی هەرمانە بەزوانی مەکەری؟
پەنج: زوانئەشناسای بەراورد Comparative linguistics جوٙیای سەرو حەنڎو بەراوردکاری سیستەمو زوانەجیاوازەکا، هەرپاسە سیستەمو هەریوٙیشان.
شش: زوانئەشناسای کامپیوتریComputational linguistics هامشیٛوەکەردەی زوانی جە ڕاو بەکارئاوردەی کامپیوتریوە.
حەوت: ئسلوبئەشناسای Stylistics زانشتێن جوٙیای مەکەروٙ سەرو حەنڎو شیٛوەو زوانی یام ئەدەبی. چەنیەتی شیٛوازو قسیٛکەردەی، چەنی جە یوٙترینیشا جیا مەکەریوە. هەرپاسە چندە جوٙرێتەریٛ هەنیٛ وەلێم ئەوەجەنمەکروٙ کە گردی بواچمیٛ، خوڎا یارما بوٙ یاگیٛ ویٛشەنە بەجیا و بە پانوپوٙڕی باسشا مەکەرمیٛ.
ناجح گوڵپی 20/10/2024 t.me/Drnajihgulpy

هورگێڵنایۋه به‌گرڎی و هورگێڵنایۋه به زۋانوو گۆرانی به‌تایبه‌ت

به‌رنامه‌و "وه‌ره‌شیڵه"ی

د. مه‌هدی سه‌جادی
https://t.me/goranology