Iqtisodiy o'sish va IT haqida. (1-qism)
Markaziy Osiyo mintaqasi iqtisodiy jihatdan dominant bo‘lgan davr Buyuk Ipak Yo‘li, quruqlikdagi eng katta savdo yo‘lining gullagan paytiga to‘g‘ri keladi. Lekin, ohirgi 3-4 asr davomida asosiy savdo va innovatsiyalar suv orqali yura boshlagan. Savdo yo‘llari quruqlikdan suvga o‘tganidan keyin, mintaqada iqtisodiy va texnologik tanazzul kuzatilgan.

Dunyoning eng rivojlangan mintaqalari — Shimoliy Amerika, Yevropa, Sharqiy Osiyo va Yaqin Sharq (ayrim davlatlari) — barchasida okean va katta dengizlarga chiqish imkoni mavjud. O‘zbekiston esa ushbu asosiy savdo yo‘llaridan chetda qolgan mintaqaning qoq markazida joylashgan. Quruqlikdagi logistika xarajatlari suv transportiga nisbatan ancha qimmat bo‘lgani sababli, eksport va import narxlarida boshqa davlatlarga yutqazib kelganmiz.

Baxtimizga, hozir yangi bir iqtisodiy sektor shakllangan — bu IT bozori, uning qiymati $5.3 trillion dollar. Solishtirish uchun, neft bozorining umumiy qiymati $2.1 trillion. Sun'iy intellektdan keyin esa IT bozorining eksponensial o‘sish koeffitsienti yanada oshdi.

Qisqa qilib aytganda, aynan shu bozor O‘zbekistonni botqoqdan olib chiqishi mumkin bo‘lgan tayoqdir. Chunki eksport jarayoni internet orqali soniyalar davomida amalga oshadi. Hammaning imkoniyatlari teng va geografiya to‘sqinlik qilmaydigan yagona yo‘nalish — bu IT.

Tayvan, 23 million aholisi bilan, dunyoning asosiy chip ishlab chiqaruvchisiga aylana olgan. O‘zbekistonning aholisi 40 millionga yaqin va asosan yoshlar. Agar biz kelajakda IT-xizmatlari bo‘yicha Top-10 ga kirmasak, rivojlangan davlat bo‘lishimiz juda murakkab masala bo‘lib qoladi…

@req404

#VanGog
#meteorology

Kimsan sen, nimasan san ?

Soʻnggi vaqtlarda yoshlar orasida Van Gogparastlar koʻpaydi. Bu bejiz emas, menimcha. Van Gogning ''Yulduzli tun'' kartinasi uning asarlari orasida eng mashhuri va jumboqlisi bo'lsa kerak. Aynan, ushbu kartinada siz bir qarashda kuzatuvchi sifatida sarg'ish oy va yulduzlar bilan o'ralgan rang-barang osmonni ko'rasiz. Ko'pchilik uni travmalar, ruhiy depressiya va kasalxonadagi kecha sabab ulug'laydi. Ammo fan kishisi uchun qiziqroq jihat bor. Van Gog shu qadar daho ekanki, hattoki meteorolog (keling mayli atmosfera fizikasini o'rganuvchi deylik) olimlarni ham hayratga soldi.

Tadqiqot kartinadagi 14 ta girdob shakllarining fazoviy masshtablarini koʻrib chiqqan va ular atmosferadagi turbulent oqimlarda kinetik energiyaning katta hajmdan kichik shkalaga oʻtkazilishini tavsiflaydigan nazariyaga mos keladimi, yoʻqmi shu masalani koʻrib chiqishgan (katta narsa kutishipti).

Tadqiqotchilarning aniqlashicha, kartina Kolmogorov qonunini qisman tavsiflaydi. Bu inersial energiya boʻyicha atmosferaning harakati va masshtabini bashorat qiladi. Mikroskopik tahlillar esa, kartinani Jorj Batchelorning qonuniga mos kelishini koʻrsatgan. Ammo bu atmosfera jarayonlarini bir xil atmosfera tizimida topish kamdan-kam holatlarda uchraydi.

Xullas, brat vunderkin?

@Fan_choyxonasi

AIP Publishing

Hidden turbulence in van Gogh's The Starry Night

Turbulent skies have often inspired artists, particularly in the iconic swirls of Vincent van Gogh's The Starry Night. For an extended period, debate has raged

Imtihon yoki jarimaning ogʻirligi vaziyatni yaxshilamaydi!

Haydovchilik guvohnomasi “ставкаси” 700-1000$ ga chiqib ulguribdi. Nima deb o‘ylaysiz, nega narx o‘sib boryapti?

Sababi oddiy - imtihon murakkablashdi. Bu ish yaxshi niyatda qilingan boʻlsa-da, lekin teskari natija berishi mumkin (beryapti). Buni “jinoyatning jazosi ogʻirlashsa, lekin muqarrarligi oshmasa faqatgina jinoyatning narxi oshadi” qabilidagi metaforaga oʻxshatish mumkin. Ya’ni ‘‘tanish’’imiz xalq tilidagi ‘‘prava’’ni noqonuniy olib bergani uchun jazo ilgari ishdan boʻshatilish boʻlsa ‘‘xizmat’’ini 500$ ga baholar edi. Keyin qonun oʻzgarib ishdan boʻshatish va 2 yilga ozodlikdan mahrum etish bilan yakunlansa buning bahosi aniqki qimmatlashadi (qanchaga oshadi bilmayman). Muqarrarlik boʻlmas ekan jinoyatchilik ham jinoyatning narxi ham oshaveradi. Imtihon qiyinligi oshishining nimasi yomon deydigan masalaga kelsak:
Aslida, yo‘llardagi avtohalokatlarning aksariyati qonunni bilmaslikdan emas, balki qonunni mensimaslik yoki qonunga bo‘ysunmaslikdan kelib chiqyapti. Boshqacha qilib aytganda qizildan o‘tmaslilk kerakligini yosh bola ham biladi, lekin qizildan o‘tishyapti, kamar taqmasdandan moshina haydashyapti. Demak muammo bilimsizlikda emas, lekin shunday bo‘lsa imtihonni qiyinlashtirishdan ma’no nima? Demak biz sabab va oqibatlarni notoʻgʻri olganmiz. Deylik sabab va oqibat toʻgʻri boʻlgan taqdirda ham puli bor haydovchi jarima toʻlab yana bemalol harakatlanishi mumkin boʻlgan qonunlar ostidamiz. Ya’ni imtihonni qiyinlashtirishdan ma’no yo‘q ekan, shunda qonunning ijrosini muqarrar qilish kerak (muqarrarlik ham yetmayapti). Chunki jarimalarmi og‘irlashtirish ham muammoni to‘liq yecha olmaydi. Bunga misol Isroillik ota-onalarning farzandlarini bolalar bogʻchasidan olishda har kechikkan 10 daqiqa uchun 3$ jarima belgilangan. Lekin kechikishlar soni 2 barobarga oshgan, sabab esa oddiy jarima toʻlashi mumkinligini bilgan ota-onalar havotir olmas qoʻyishgan va uyalish hissini yoʻqotgan.
Umuman imtihonning murakkabligi tavsiya etilgandan yuqori boʻlsa qanday natijalarga olib keladi, rostdan ham muammolarni yechadimi?

Keling hayoliy tadqiqot qilib koʻramiz. Deylik oʻquv mashgʻulotlaridagi 100 oʻquvchidan 80 tasi oʻz bilimi orqali haydovchilik guvohnomasi imtihonidan oʻta oladi. Qolgan 20 tasi esa qayta qayta topshiradi, oxir oqibat esa pul bilan hal qilishga urinadi. Endi esa imtihonning murakkabligini oshirib qoʻydik, oʻz oʻzidan 40 ta oʻquvchi imtihondan oʻta olmaydigan darajaga keldi. Eski nizom boʻyicha imtihondan oʻta olish potensialiga ega 20 oʻquvchi ham endi qayta topshirish yoki pul berishga majbur boʻladi. Bu hali hammasi emas, buni koʻrgan boshqa oʻzi kuchi bilan olishi mumkin boʻlgan oʻquvchilar ham endi oʻqib oʻtirmaydi, chunki ularda baribir oʻta olmaymiz degan tushuncha shakllanadi va darslarga qatnashmaydi yoki oʻqimaydi. Bu oʻqisa ham oʻqimasa ham oxirida baribir pul berishini bilgan talabaning hatti-harakatlariga qiyos qilsak boʻladi.

Yaʼni raqobat yoʻq boʻlgan imtihonning murakkabligi faqatgina imtihon narxini oshiradi. Ragʻbatlarini notoʻgʻri qoʻyganmiz, oʻqish uchun ragʻbat yoʻq, qonunni buzganlik uchun hamma uchun bir xil jazo boʻlishi esa adolatsizlik. Tenglik esa adolatni anglatmaydi. Bu esa hammaga bir xil energetik subsidiyaga oʻxshaydi (hozir subsidiyalar nisbatan adolatliroq boʻldi).

@Ecolumnist

#Climate
#Geo

Skoltech universiteti, Rossiya Fanlar akademiyasi Geografiya instituti va boshqa bir necha davlat olimlari 2050-yilga kelib tuproq unumdorligi qanday oʻzgarishi mumkinligi haqida tadqiqot oʻtkazishgan. Tadqiqot obʼyekti sifatida - Sharqiy Yevropa va Shimoliy Osiyo tanlangan.

Tadqiqotga koʻra, 2050-yilga borib oziq-ovqatga boʻlgan talab 110 foizga oshishi, ayni kezlardagi global haroratning koʻtarilishi, atmosferada issiqxona gazlarining konsentratsiyasi oshishi fonida yer va yaylovlarning 40% xavf ostida ekanligi, sunʼiy intellekt va ochiq maʼlumot manbalaridan foydalangan holda (ERA5 ,CMIP iqlim modeli) keyingi 25 yilda haydaladigan yerlar maydoni oshishi va shimolga siljishi zikr etilgan.

Bundan koʻrinadiki, iqlim agar shu ssenariylar ostida oʻzgaradigan boʻlsa, Rossiyaning va Kanadaning shimoliy qismlari asosiy xoʻjalik yuritadigan geografik zonalar boʻlishi mumkin. Bundan tashqari, janub arid oʻlkalarida qurgʻoqchilik muammosi ham iqlim muhojirlarining karrasiga oshishiga va xalqlarning shimolga tomon "Buyuk koʻchish" iga guvoh boʻlishimiz mumkin ( balki oʻzimiz ham).

Aynan 2040-yilga borib Oʻrta Osiyo xususan, Oʻzbekistonda 80% aholi suv bilan bogʻliq muammolarga duch kelishi tadqiqotlarda oʻz aksini topyapti.

Maqolani shu yerdan oʻqib tashlashlaring mumkin: https://ieeexplore.ieee.org/document/10415007

© Ahrorbek

P.S. Jyul Vernning "Ostin-ustun" romanida yerga ta'sir ko'rsatish orqali yer holati o'zgarib Alyaska mo'tadil, yashashli hududga aylanishi haqida so'z boradi. Asar ilmiy-fantastik janriga kirardi. Endi asar janridan "fantastik" qismini olib tashlash kerak shekilli))

@Fan_choyxonasi

Amerikaning “Petrodollar”iga qarshi chiqqan har qanday kishi AQShning dushmanidir.

Petrodollar OPEC (neft qazib olishni va aʼzo mamlakatlarning neft eksport siyosatini muvofiqlashtiruvchi hamda aʼzo mamlakatlar manfaatlarini himoya qiladigan xalqaro tashkilot) davlatlaridan neft sotib olgan har qanday davlat neft uchun Amerika dollarida to'lashi kerakligini anglatadi. Misol uchun, Hindiston Erondan neft sotib olmoqchi bo'lsa, Hindiston Eronga Eron rialida yoki Hindiston rupiyasida to'lay olmaydi, Eronga AQSh dollarida to'lashi kerak.

Aynan petrodollar tufayli Amerika dollari dunyodagi eng ko'p ishlatiladigan valyuta bo‘lib qolmoqda.

O'ylab ko'ring, Amerika neft eksport qiluvchi arab va Afrika davlatlari bilan yaqin bo'lgan boshqa davlatlardan ko‘ra qanday qilib arzonroqqa neft ola oladi? Amerika bu davlatlarda juda uzoqda. Neft tankerlari uchun Osiyo mamlakatlariga qaraganda Amerikaga neftni to'liq tashish juda qimmatga tushadi, ammo Amerika neftni boshqalarga qaraganda arzonroq oladi.

Kaddafiy bunga qarshi chiqdi va u neft biznesida ko'plab islohotlarni amalga oshirdi, undan barcha neft qazib oluvchi arab davlatlari ham foyda ko'rdi. Ammo, buni G'arbning o‘zini "liberal va rostgo'y" deb ataydigan ommaviy axborot vositalari hech qachon ochiqlamagan.

Shubhasiz, Kaddafiy avliyo emas edi, lekin o'z davlati uchun katta ishlar qilib ketgan:

1. Liviyada elektr uchun to'lov yo'q edi, elektr energiyasi barcha fuqarolarga bepul berilgan.

2. Kreditlar bo'yicha foiz stavkalari bo'lmagan, banklar davlat mulki bo'lgan, fuqarolarning krediti qonun foiz - 0% bo‘lgan.

3. Kaddafiy Liviyada hamma uy-joyga ega bo'lmaguncha ota-onasiga uy sotib olmaslikka va'da bergan.

4. Liviyadagi barcha yangi turmush qurgan juftliklar hukumatdan 60 000 dinor olishgan va shu pul orqali ular o'z kvartiralariga ega bo‘lishgan va oila qurishgan.

5. Liviyada ta'lim va davolanish bepul qilib qo‘yilgan. Kaddafiydan oldin kitobxonlar atigi 25%ni tashkil qilgan, uning hukmronligi davrida esa bu ko‘rsatkich 83%ni tashkil qilgan.

6. Agar liviyaliklar fermada ishlashni xohlasalar, ularga maishiy texnika, urug‘lik va chorva mollari tekinga berilgan.

7. Agar ular Liviyada davolana olmasalar, davlat ularga 2300$ pul, turar joy va xorijda davolanishi uchun safarni moliyalashtirgan.

8. Agar siz mashina sotib olgan bo'lsangiz, davlat narxning 50 foizini qoplab bergan.

9. Benzin narxi litri uchun 0,14 dollarni tashkil qilgan.

10. Liviyaning tashqi qarzi bo‘lmagan, zaxiralari 150 milliard dollarni tashkil qilgan (hozirda butun dunyo bo'ylab muzlatilgan).

11. Ba'zi liviyaliklar maktabdan keyin ish topolmaganda hukumat o'rtacha ish haqini to'lab turgan.

12. Liviyada neft sotishning bir qismi bevosita barcha fuqarolarning bank hisobvaraqlariga bog‘langan.

13. Bolani dunyoga keltirgan ona 5000 dollar oladi

14. 40 dona non 0,15 dollar turgan.

Kaddafiyning Petrodollarga analog sifatida kiritmoqchi bo‘lgan tilla dinorlari esa AQShga albatta yoqmagan. Kaddafiy o‘ldirildi. Ikkiyuzlamachi AQShning say-haraktlari bilan.

@therealniyozov

#Social
#Irq

Xabashmisiz ?

Yuqorida kabi jumla uchun, aslida, javobgarlik belgilash mumkin, ayniqsa, negroid irqli diaspora yuqori hududda. Biroq, bu kabi savollar avvallari AQSh doktorlari tomonidan bemorlarga berilgan. Negaki mijozlarga beriladigan dori, tashxis turi ularning irqiga bog'liq (Pubmed). Jumladan :

1. Ayrim dorilar irqqa qarab kuchliroq ta'sir qiladi. Dori dozasi uchun bu muhim.

2. Ayrim kasalliklar, masalan teri saratoni qora tanlilarda kam uchraydi.

3. Ayrim kasalliklar (sil) aksincha, qora tanlilarda oq tanlilarga nisbatan ko'proq uchraydi va asoratlari kuchliroq bo'ladi.

Shu va boshqa sabablarga ko'ra bemorlarning teri rangi kasallik tarixiga kiritilishi kerak. Avvallari bemorlar qora tanli bo'lsa, kasallik tarixiga negroid irqiga mansub deb belgilab qo'yilar edi. Keyinchalik, baraka topgur BLM chilar sabab doktorlar «rangli insonlar» iborasini ishlata boshlashdi. Biroq, bu ham nozik qalb egalarining ko'nglini og'ritdi. Bu masalani zamonaviy dermatologiya otasi Tomas Fitzpatrik yechdi. U negroid, rangli teri yoki umuman barcha irqlarni maxsus tiplar orqali ifodaladi va bular Fitzpatrik tiplari/shkalasi deb nomlandi. Shu bilan qorako'zlar, asian, latinolar irqiy diskomfortni his qilishlari kamaydi.

Mavzuga doir : Irqlararo turmush keysi

@Fan_choyxonasi

PubMed Central (PMC)

The indispensability of race in medicine

A movement asking to take race out of medicine is growing in the US. While we agree with the necessity to get rid of flawed assumptions about biological race that pervade automatic race correction in medical algorithms, we urge caution about insisting ...