Глобал инқироз бўсағасидамизми?

Дунёда бўлаётган ҳодисаларни кузатиб, тарихий даврда яшаётганимизни кўп ўйлайман. Ростини айтсам, шахсан мен тарихий даврда яшашдан бироз чарчадим ҳам 😅

Тарихий дейишимга сабаб, йиллар, ўнйилликлар ўтиб, тарихчилар бу давр ҳақида кўпдан-кўп китобу мақола ёзишлари тайин. Нимага дейсизми? Тарихчилар ўзи ҳар бир давр ҳақида нимадир ёзадику, дерсиз?

Бундай дейишимга сабаб, дунёда ҳукмрон парадигма—капиталистик иқтисод устига қурилган либерал демократия—узоқ муддатли инқирозга чўккандек. Бу қадрият ва қоидалар асосида яшайдиган, иш юритадиган энг йирик иқтисодий ва сиёсий тизимларнинг қай бирига қараманг, инқирозда.

Кўп мисол керак эмас: дунёнинг энг йирик тўрт иқтисодиётининг учтасини ташкил қиладиган АҚШ, Япония ва Германияни олайлик. АҚШда нима бўлаётганини ҳамма кўриб турибди, кўп ёзишга ҳожат йўқ. Қисқача баҳо берсак, сайловчиларининг катта қисми иқтисодий қийинчиликлар остида либерализмнинг баъзи унсурларини рад этди. Жамият жиддий бўлинган, бармоқлар бигиз қилинган, муросанинг йўли тор. Бундай вазиятда жамиятдаги энг кучсиз гуруҳни—айни пайтда иммигрантларни—сиқувга олиш одат бўлади.

Иккинчи жаҳон урушида либерал демократик парадигмага қарши қўзғолон кўтариб, урушдан кейин эса уни қабул қилиб юқори чўққиларга чиққан Германия ва Япония ҳам бошбошдоқликка чўккан. Бундан кўпчилик ҳайрон, ахир бу икки давлат ривожланган саноати, тартибли жамияти, барқарор сиёсати билан танилган эди. Аммо иккала давлатда ҳам ҳозирда сиёсий инқироз—мамлакатни бошқарадиган партиялар иккала давлатда ҳам парламентда кўпчилик йиғолмай, кучсизланган аҳволда. Бунинг ҳам ўзагида иқтисодий муаммолар ётади—аммо бу муаммолар ижтимоий, сиёсий келишмовчилик ва бўлинишлар билан қўлма-қўлдир.

Эски либерал-демократик дунё вакиллари орасида ўзини бироз бўлсада ўнглаб олган давлат Британия, аммо у ҳам ўн йилдан ортиқ давом этган инқироздан тўлиқ чиқиб кета олганича йўқ, чиқиб кета оладими, ноаниқ.

Бундай чуқур инқирозлар, афсуски, баъзан жиддий тўқнашувларга олиб келади. Узоқ давом этадиган иқтисодий муаммолар, бироз кечикиш билан бўлсада, сиёсий бўлинишларга олиб келади. Бундай вазиятлардан демагоглар, сохта "пайғамбарлар", сиёсий масхарабозлар яхши фойдаланишади. Тарихда бунга мисоллар кўп.

Инқироз глобал бўладими, ёки баъзи давлатларгагина зарар етказадими, ҳали аниқ эмас. Бунда Трамп бошчилигидаги АҚШнинг ўрни ниҳоятда катта. Трамп келаётган 4 йил ичида АҚШ институтларига, либерал демократияга ичкаридан туриб ҳужум қилиб кўриши аниқ. Бу ҳужумлари нақадар муваффақиятли бўлади, олдиндан айтиш қийин, чунки АҚШ тарихида бундай вазиятлар бўлмаган. Шахсан мен учун, тарихчи сифатида, бу олишувни кузатиш жуда қизиқ.

Аммо бу ёзувни ўқиб, тушкунликка тушишга шошилманг. Саноатлашув даврини—яъни янги тарихни—яқиндан кузатиб, шуни айтиш мумкинки, либерал демократия ва уни ушлаб турувчи институтлар ниҳоятда кучли. Катта инқирозлар буларга зарар етказолган бўлиши мумкин, аммо енгиб ўта олмаган. Шу сабаб, менинг фикримча, ҳаммаси яхши бўлади.

Лекин тарихчилар ҳам адашади 😅

#ТарихчиКундалиги

@profsherzod

Ўзбек тилида шевалар ҳақида гап кетганида, ҳашарот ва бошқа мавжудотлар номларидаги фарқлар кўп эсланади. Ҳамма биладиган мисол, албатта, пашша/чивин. Интернет оралаб, номлардаги минтақавий фарқлар нафақат ўзбек тилига хос эканини кўрдим. Ва бу ҳақда сизга айтиб бергим келди 😊

Суратдаги мавжудот (ҳашарот демоқчи эдим, аслида ҳашарот эмас экан) ўзбек тилида "эшакқурт" дейилади. Мен ҳам болаликдан шундай атаб келганман. Балки бошқа вилоятларда бошқача номлари бордир—билсангиз ёзиб кетинг!

Аммо инглиз тилида, Британия оролида бунинг бир нечта номи мавжуд эканини суратдаги пост комментарийларидан кўриш мумкин. Адабий инглизчада woodlouse дейилса, Шотландияда slater, Борнмутда chucky pig, Редингда cheese log, Уэлсда эса granny grey деб аталаркан. Нимагадир пишлоқ билан боғлиқ номлар кўп экан; cheese log дан ташқари, cheesy bug (пишлоққўнғиз) деб ҳам аталаркан.

Шунча номни ўқиб, бор йўғи 100 километр узоқликдаги туманларда шунча фарқли номлар борлигига ҳайрон қолдим.

#ТилгаЭътибор #ИнглизТили

@profsherzod

#КаналгаСаволлар

Канални кузатадиган дўстларим менга "Сизнинг каналингизнинг ўқувчилари жуда яхши, муҳокама қиладиган мавзулар зўр" дейишади. Мен бу фикрга албатта қўшиламан, сиздек ажойиб ўқувчиларим борлигидан ўзимни омадли ҳис қиламан. Ёзувларга қолдирган мулоҳазаларингизни қолдирмай ўқийман, баъзиларини янги ёзувлар ёзаётганда эслаб ўтаман. Аммо шу пайтгача (жавоб ёзишга мажбур бўлганим вазиятлардан ташқари) уларга деярли жавоб ёзмадим.

Аслида каналда ёритиладиган мавзулар—олий таълим, университетлар, тарих, Япония, Англия, Манчестер Юнайтед, ручкалар вҳк—билан боғлиқ саволларингизни тинглашни, уларга жавоб беришни хоҳлаган бўлардим. Шу сабаб, #КаналгаСаволлар рукнини очмоқдаман. Ҳафтада бир марта, #КаналгаСаволлар ёзуви остида қолдирилган саволларингиздан узунлиги ё мураккаблигига қараб биттадан-учтагача танлаб, жавоб ёзаман.

Ушбу ёзув тагида мен биладиган мавзуларга, иложи борича канал қоплайдиган мавзулардан четлашмасдан саволлар беринг. Мен энг яхши савол ё саволларни танлаб, кейинги ҳафтада ёзиладиган #КаналгаСаволлар ёзувида жавоб ёзаман. Саволларни танлашда нафақат уларнинг қизиқлиги, балки бошқа ўқувчиларга фойдали эканлигини ҳам ҳисобга оламан.

@profsherzod

Трампнинг қайтиши

АҚШ сайлови натижалари ҳали расмийлаштирилмади—икки штатда ҳануз овозлар саналмоқда. Аммо Трамп президентлик учун керакли 270 электорал овозни олиб бўлди. Бундан 4 йил олдинги натижасини яхшилаб, ишончли ғалабага эришди.

Буни кўпчилик либерал ва сўлчилар умуман кутмагани кеча билиниб қолди. Нечтаси депрессив твитлар ёзган, яна қанчаси кўзларига ишонмаган. Ҳамкасбларим орасида бир неча кишининг тушкун кайфиятда эканини кўрдим. Кўпчилик тилида "Қандай қилиб?!" деган савол, шундай одамни президент қилиб сайлаган АҚШликлар ҳақида эса "Қандай қилиб шунчалик аҳмоқ бўлиш мумкин?" деган гапларни эшитдим.

Ростини айтсам, ўзим ҳам бироз ҳайрон қолдим, чунки охирги бир ойда Ҳаррис кампанияси анча кучайди, дея ўйлай бошлагандим (бир ой олдин сўраганингизда, Трамп ютади деб айтган бўлардим).

Нима бўлганда ҳам, Трамп тарихий ғалабага эришди. Шунча тўсиқ ва қарама-қаршиликларни енгиб, яна АҚШ сиёсати чўққисига чиқди. Уни ёқтирмаслик мумкин, аммо Трамп АҚШ сиёсатини бутунлай ўзгартирганини тан олмай илож йўқ. Кейинги 4 йил қандай бўлишидан қатъий назар, келажак тарихчиларига ғиж-ғиж материал яратадиган ҳодиса бўлди.

Демократлар ва сўлчилар Трамп ғалабасидан тушкунликка тушган бўлса, хурсанд бўлаётганлар ҳам йўқ эмас. Очиқча чиқиш қилмасада, баъзи давлат раҳбарлари чапак чалиб, шампан шишаларини очаётгани аниқ. Буларнинг кимлигини билиш қийин эмас—АҚШ кучсизлашувидан, ғарб давлатлари орасида келишмовчиликлардан манфаатдор давлатлар. Европани ичидан емиришга ҳаракат қилиб келаётганлар—масалан Венгрия раҳбари Виктор Орбан ва унга ҳайрихоҳлар, Британияни ЕИдан олиб чиқишга катта ҳисса қўшган, ҳозирда эса Трампнинг олдида думини ликиллатиб юрган Найжел Фараж.

Тарихда бунга ўхшаш вазият бундан роппа-роса ярим аср олдин бўлган. Ўшанда ҳам республикачи президент (Никсон) раҳбарлиги остидаги АҚШ халқаро соҳада ўз ўрнини йўқотиб, ички ишларига ўралашиб, қобиғига ёпилиб олган. Бундан фойдаланган (ва баланд нефт нархларидан куч олган) Совет иттифоқининг овози дунё миқёсида анча баланд янграб қолганди.

АҚШ рақиблари орасида Трамп ғалабасига Хитойнинг муносабати қизиқ. Бунинг сабаби шунчаки Хитойнинг қудратида эмас. Трампнинг қайтиши Хитой учун имконият бўлиб кўриниши мумкин—дунё ишларидан ўзини тортган АҚШ унинг ашаддий рақибларига билганини қилишга йўл очиб бериши мумкин. Бундан фойдаланиб, Хитой Тайван масаласини узил-кесил, ҳарбий йўл билан ҳал қилишга уриниши мумкин.

Айни пайтда, Трамп Хитой учун ҳам муаммолар яратади. Хитой иқтисодиёти коронавирусдан ўзини тўлиқ ўнглаб ололгани йўқ, шу сабаб Трамп ваъда қилаётган божлар Хитойдан АҚШга экспортга салбий таъсир ўтказиши мумкин. Хитойдан четга сотиладиган маҳсулотларнинг салкам бешдан бири АҚШга кетади—Трамп айтганини қилса, хитойлик экспортчилар азият чекиши аниқ.

Аммо Трамп ташқи сиёсатидан энг катта азият тортиши кутилаётган давлат—бу Украина. Президентлик кампанияси даврида Трамп урушни "24 соат ичида" тўхтатишга ваъда берган; вазиятни сал кузатган одам биладики, Россияга жиддий ён босмасдан урушни тўхтатиш имконсиз. Россия тарафини олмаган тақдирда ҳам, Трамп Украина учун жуда муҳим ҳарбий ёрдамни тўхтатиши, АҚШнинг НАТОга ҳиссасини кескин камайтириши кутилмоқда.

Янги сайланган президентнинг бошқа баъзи ваъдаю таҳдидларига қарайдиган бўлсак, у АҚШдаги ноқонуний иммигрантларни ёппасига депортация қилмоқчи. Амалга ошадиган бўлса, бу қарор миллионлаб иммигрантларнинг шўрини қуритади, АҚШ иқтисодиётига катта зарар етказади.

Трампнинг биринчи давридан фарқли ўлароқ, унинг атрофида бу қўрқинчли қарорларнинг олдини оладиган "ёши катталар" қолмаган. Трампнинг танқидчиларига кўра, унга бундай ёши катталар керак, чунки 78 ёшда бўлишига қарамасдан, у ҳали ҳам "ёш болалик" қилиб қўйишга мойил.

Бундай назар қанчалик хато эканини кўриш қийин эмас. Дунёдаги энг кучли сиёсатчига ёш болага қарагандек қараш ярамайди. Трамп ғалабасидан ҳайратга тушганлар айнан уни аҳмоқ, ё ёш бола кўриб келганлардир. Бундай саёз фикрлардан қайтиб, Трампни жиддий қабул қилиш вақти келди, чунки унинг зарарли таъсирларини фақат шу йўл билан тўхтатиш, унга муносиб қаршилик қилиш мумкин.

@profsherzod

Доналд Трамп яна президент бўладиганга ўхшайди

Бир ухлаб тургунимча, вазият кескин ўзгариб кетибди. Тебранувчи энг муҳим штатлардан Шимолий Каролайна Трампга ўтибди.

Кўп ўтмай, Жоржия ҳам харитада қип-қизил бўлди. Камала Ҳаррис тарафдорлари чиқмаган жондан умид, деб туришганди бир соат олдин, аммо ҳал қилувчи штатлар бўлмиш Пенсилвания, Мишиган, Висконсинда ҳам Трамп анча олдинда.

Ҳозирги вазиятда Пенсилваниядаги 93% овозлар саналган, Трамп 200,000ча овоз олдинда. Кўп ўтмай бу штат ҳам Трампга ўтиб қоладиганга ўхшайди.

Сайловгача ҳеч қандай шов-шувга, сўровлару фикрларга 100% ишонмаслик кераклигига исбот бу.

Ҳали кейинроқ Трамп ғалабаси АҚШ ва дунё учун нималарни англатиши мумкинлиги ҳақида батафсилроқ ёзарман. Ҳозирча эса кўнгли чўккан Демократ дўстларга таскин берадиган пайт 😅

@profsherzod

Британиядаги баъзи исмлар ҳақида (Шофиқул мисолида)
Англияда ҳам свет ўчиши ҳақидаги ёзувимга қолдирилган мулоҳазалар орасида менга қўнғироқ қилган электрчи йигитнинг исми ҳақида бир нечтаси бор эди. Уларни “Нима учун (Англиядаги йигитнинг) исми Шофиқул?” деб умумлаштирса бўлар. Бу саволга жавоб бериш орқали Британиядаги мусулмон исмлар ҳақида қисқагина ёзмоқчиман.

Бошидан айтиб ўтиш лозим: Шофиқул исмида “-қул” суффикси йўқ, яъни бизнинг қулоғимиз ўрганган Худойқул, Панжиқул, Деҳқонқул каби исмлардан фарқ қилади. Исмда суффикс бор, аммо у “Шофиқ” (шафқатли) исмига қўшилган “-ул” суффиксидир. Катта эҳтимол билан, Шофиқулнинг фамилияси Ислом бўлса керак.

Бу ёзувни ёзишга мени қизиқтирган жиҳат—асосан Жанубий Осиё (Ҳиндистон, Покистон, Бангладеш ва Шри Ланка) давлатларидан Британияга мигрант бўлиб келиб, қолиб кетган мусулмонлар исмларининг инглиз тилида қабул қилинишидир. Яъни, юқорида кўрганимиздек, “-ул” исмга қўшиб ёзиладиган бўлиб кетган.

Бунга мисоллар кўп. Манчестерда ўқиб юрганимда, ётоқхонадаги ён қўшнимнинг исми Ҳелал Уддин эди. Аслида, Ҳилолиддин бўлган бу исм қулайлик учунми, бошқа сабабга кўрами, иккига бўлинган ва Уддин Ҳилолжон дўстимизнинг иккинчи исмига айланган (англо-саксон маданиятларда болага иккинчи, учинчи вҳк исм қўйиш кенг тарқалган).

Яна бир антиқа мисол ҳам менга Манчестерда талабалигимда учраган. Кунлардан бирида дарсларга бирга кирадиган Саида исмли қизнинг (ота-бобоси Жанубий Осиёдан, ўзи Англияда катта бўлган) “фамилияси” Бегум эканини эшитиб, ҳайрон қолганман. Сиз билан биз Хонзода Бегим, Нодира Бегим каби исмларга ўрганиб қолганмиз, аммо Британиядаги кўп мусулмон аёллар исмида бу қўшимча фамилия ёки иккинчи исм сифатида қабул қилинган.

@profsherzod

Telegram

Prof. Sherzod

Англияда ҳам свет ўчади Ўтган куни кечки соат 5 ларда болаларим "свет ўчди, свет ўчди" деб қолишди. Ўйнаб ўтирган компютерлари ўз-ўзидан ўчиб қолганидан билишибди. Бошида компютер бузилдимикин, деб ўйлашса, вай-фай ҳам ўчган экан ***😁*** Соат 5 да ҳали ҳаммаёқ…

Англияда ҳам свет ўчади

Ўтган куни кечки соат 5 ларда болаларим "свет ўчди, свет ўчди" деб қолишди. Ўйнаб ўтирган компютерлари ўз-ўзидан ўчиб қолганидан билишибди. Бошида компютер бузилдимикин, деб ўйлашса, вай-фай ҳам ўчган экан ? Соат 5 да ҳали ҳаммаёқ ёп-ёруғ бўлгани учун, дераза ёнида китобимни ўқиб ўтирган мен ҳам ҳеч нарсани пайқамабман.

Бундай вазиятга умуман тайёр бўлмаганим учун, бир неча дақиқа нима қилишимни билмай турдим. Кейин 21 аср инсонининг ақлига келадиган биринчи ечим—муаммони гугллаш мумкинлигини эслаб қолдим ?

Гугл UK Power Networks—мамлакатнинг электр тармоқлари сайтига етаклади. Ундаги маслаҳатга кўра, уй ичидаги электр қутини (аслида предохранителлар қутиси экан, инглизчада fusebox) топиб, ўчириб ёқдим. Фойда бермади. Қўшнилардан сўрадим—битта бизникида йўқ экан. Электр ҳисоблагичнинг кичкина чироғи ўчганидан, уйга умуман ток келмаётганини аниқладим. Бунинг ҳаммасига 5 дақиқача вақт кетди. Шундан кейингина электрчиларга (онлайн) хабар бердим.

Бир неча дақиқадан кейин менга Шофиқул исмли бир йигит қўнғироқ қилиб, қуюқ узр сўради. Мен билан анча гаплашди, саволлар берди, ҳамма нарсани батафсил тушунтирди. Уйингизга одам юбордим, деди. Қандай ёрдам керак бўлса, айтаверинг, деди. Мен рости светни тиклашдан бошқа булар бизга қандай ёрдам бера олишини тушунмадим, шу сабаб ҳаммаси яхши эканини, уйда кичкина газ баллонлари ёрдамида ишлайдиган кампинг ўчоғим борлигини, кун совуқ бўлмагани учун, муаммо бўлмаслигини айтдим.

Телефонни қўймасимдан, Шофиқул ҳозиргина менинг маҳалламдаги яна бир уйдан шикоят келганини айтиб қолди. "Бу дегани—муаммо фақат сизда эмас," деди. Бу дегани—катта эҳтимол билан муаммо биз ўйлагандан кўра жиддийроқ дегани, деб ўйладим.

Шундан сўнг менга тинимсиз смслар кела бошлади: "Электрчилар воқеа жойига етиб боришди, муаммони ўрганишаяпти," "Ёрдамга яна бир гуруҳни юбордик, улар йўлга чиқди," "Электрчилар ер ости кабелини текшириш учун кўчани қазий бошлашди." Ва энг муҳими—"Электрни тахминан кечки 8 да тиклаймиз."

Маҳаллани бир айланиб келдим—электрчилар жавлон уриб кўча четини кавлаб ётишганини кўрдим. Японларнинг "Кубота" номли экскаватори ўйинчоққа ўхшашини, кураги ўзимизнинг белдан сал каттароқ эканини кўриб қайтдим. Қабристонда кўп югурганим учун, худди шундай экскаватор энсизгина қилиб гўр қазишини кўрганимни эсладим. Газли ўчоқда чой дамлаб, бироз китобимни ўқидим.

Бу орада, яна бир смс келди: "Муаммо биз ўйлагандан жиддийроқ экан. Электрни тахминан кечки 12 да тиклаймиз". Буни ўқиб, телефонининг батареяси тугаётганидан сабрсизланаётган кичик ўғлимни олиб, ишхонамга жўнадим. Барча телефон ва аккумуляторларни тўлдириб қайтишни, қолиб кетган ишимни тугатиб қўйишни ҳам мақсад қилдик.

Баҳонада ҳозирги замон болалари совуқ ёки қоронғуликдан эмас, вайфай йўқлигидан кўпроқ қийналишини яна бир бор тушундим. Болалигимда свет ўчишини бутунлай бошқа сабабларга кўра ёмон кўрганимни ҳам эслаб олдим.

Икки соатча ўтириб, уйга қайтдик. Қайтишда экскаватор ҳали-ҳануз жойида турганини, аммо қазишдан тўхтаганини кўрдик. Кўмирчиларникидек чироқли каска кийган икки эркак белигача чуқур ичида туриб, нимадир қилишаётганди.

Смслар эса келишда давом этаверди. Болалар менинг кичик қўлчироғимни тутиб, тишларини ювишди ва уйқуга кетишди. Мен шам ёруғида бироз бир нималар ўқиган бўлдим ва кўп ўтмай ётдим.

Эрталаб электр келганини вайфай яна ишлаётганидан билдик ? Смсларни ўқиб қарасам, азаматлар электр қувватини тунги соат 1:20да тиклашибди. Ер остидаги кабелни алмаштиришга тўғри келибди, бунинг учун бутун маҳалланинг светини бир муддат ўчиришибди ҳам.

Свет қиш пайти ўчганида, қийинроқ бўларди, чунки биз турадиган уйнинг иситиш тизими электрсиз ишламайди. Аммо ҳозирги илиқ ҳавода, бир неча соатлик электрсизлик фақат интернет йўқлиги билан билинди ?

@profsherzod

Ўртоқлар!

Испания футбол аталмиш томошабоп ўйинни шармандаликдан қутқариб қолди.

У турнирдаги энг муносиби эди ва ҳақли равишда чемпион бўлди.

➡️ @shokirjonov