Gunohlar o‘smoqda,
o‘smoqda ular.
Ular ham dev kabi, ajdarho kabi
bolalarni yeb kun ko‘rar.
Kelajak buruqsitib chekmoqda jabr…[5.58]
Xulosa qilib aytganda, keyinchalik avangard usullar ijodiy individulligini belgilagan o‘zbek shoiri Faxriyorning jamiyatning faol a’zosi sifatida ijtimoiy lirika namunalarini ham yaratganligi, shoir mavjud tuzum illatlarni fosh etishda mumtoz Sharq adabiyoti an’analarini davom ettirib kulgili va kulgisiz hajv usullarini qo‘llaganligi, shuningdek, barcha XX asr ijodkorlari qatorida uning bu kabi asarlarida g‘arbona an’analar ham davom ettirilgani ko‘zga tashlanadi. Ammo shoir she’riy poetikani yuzaga keltirishda novatorligi, hatto postmodernizmning ba’zi ustuvor tamoyillariga asoslanganligini ayta olamiz.

Adabiyotlar ro‘yxati
1. Абдуғафуров. Навоий ижодида сатира. Т., “Фан” нашриёти, 1972. – 260 бет.
2. Жамол Камол. Шеър санъати. Сайланма. Олти жилдлик. IV жилд. Т.: Янги аср авлоди, – 448 бет.
3. Ибн Сино. Шеър санъати. Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1980. – 130 бет.
4. Назар Эшонқул. Мендан «мен»гача: адабий-танқидий мақолалар тўплами. 1 қисм. – Т. Akademnashr, 2014. – Б.448.
5. Фахриёр. Аёлғу. Шеърлар ва достонлар. Т., “Шарқ” нашриёти, 2000. – 256 бет.

Qurib ketmasmisan, kasalamand daryo?[5.17]
Ko‘rinadiki, shoir mustabidlikning nafaqat insonga, balki, tabiatga shafqatsiz va qo‘pol munosabatini aks ettiruvchi betakror poetik vositalarni tanlaydi hamda ular orqali ijodkorning zaharxandasi, noroziligi hamda mazlum jamiyatga achinishlari ta’sirchan ifodasini topadi. Shoirning bunday she’rlari uchun ustivor usul hajv bo‘lib, bu borada ham uning jahon va o‘zbek adabiyotidagi ko‘pgina shoirlar ana’anasini davom ettirganligini ma’lum bo‘ladi. Zero, lirikaning muhim va yirik shaklini tashkil etgan ijtimoiy she’rlarning aksariyati hajv yo‘nalishida yuzaga kelgan, “Xuddi shu yo‘nalishda hayot va jamiyatdagi yaramas illatlar g‘azab va nafrat bilan ochib tashlangan, tekinxo‘r tabaqalarning kirdikorlari, ular turmushidagi butun qaboyih, reaksion din ahllari faoliyatidagi qalbakilik, aldov, shaxslar tabiatidagi xudparastlik, manmanlik, buzuqlik, pastkashlik, ochko‘zlik kabi g‘ayriinsoniy belgilar badiiy so‘z vositasida fosh qilinib, rad etilgan”[1.5]. Siyosiy tuzum, davr va jamiyat o‘zgara borishi bilan tabiiyki, shoir satirasi ham obyektini o‘zgartira boradi. Chunonchi, biz hazrat Navoiyning turli asarlarida riyokor din pehvolari, munofiq vazirlar, firibgar zohidlarning hajv tig‘iga duchor bo‘lganligining guvohi bo‘lsak [1.140], Maxmur (“Hapalak”), Muqimiy (“Tanobchilar”, “To‘y” ) kabi shoirlar ijodida sodda xalqni talovchi amaldorlar, Turdi Farog‘iyda (“Mulk”, “Suhonqulixon”) adolatsiz hukmdorlarga nisbatan qahqahasini ko‘rishimiz mumkin.
80-yillar shoirlari ijodida esa yuqorida ta’kidlanganidek asosiy hajv mustabidlik va uning ijtimoiy va tabiiy oqibatlariga qaratildi. Davr ijodkorlari o‘zining jamiyatga munosabatlarini ba’zan kulgiga asoslangan va ayrim hollarda kulgisiz hajv usulida oshkor etdilar. Xususan, Faxriyor ijodida yaxlitligicha hajv ustuvor bo‘lgan she’rlar unchalik ko‘p bo‘lmasa-da, hajviy sifatlash va tashbehlar va hajv ifodalovchi badiiy unsurlarni ko‘plab uchratamiz. Shoirning kinoyasi nihoyatda ohorli, u bu borada ham novatorona poetik kashfiyotlar qiladi. Jumladan, u paxtaga berilgan yakkahokimlik sifatini quyidagicha ifoda etadi:
Paxta esa, paxta kulmaydi,
Maymun emas, yig‘lagani u.
Xushomadlar kelmas qo‘lidan,
U – shahanshoh, badqovoq mangu.[5.58]
Shoir she’rning keyingi bandlarida ham kinoyaviy vositalarda originallikka erishadi, Jumladan, paxtadagi oqlik sifatini taslim bo‘lganlikni anglatuvchi oq bayroqqa mengzaydi:“Paxta esa yutqiziq uchun// Dalalarga tikilgan bayroq”.[5.58] Umuman olganda, shoirning ijtimoiy lirikasi poetik izlanishlar tufayli o‘zbek she’riyatida ushbu lirika shaklini sezilarli darajada yuksaltirgan desak haqli e’tirof bo‘ladi. Shoir o‘zining ijtimoiy qarashlarini hech qachon yalang‘och tasvirlarda to‘g‘ridan to‘g‘ri ifodalamaydi, so‘zlar, obrazlar, badiiy vositalar ustida poetik izlanishlar olib boradi. Xususan, uning “Dunyosima” deb nomlanuvchi she’rida bu yaqqol namoyon bo‘lgan:
She’riy kompozitsiyada novatorlik: she’r to‘rtliklardan iborat to‘rttadan bandni tashkil etuvchi ikki qismli tuzilishga ega.
So‘zlikda kashfiyot: she’rning sarlavhasi, ya’ni “Dunyosima” shoirning topilmasi hisoblanib, biz ushbu so‘zni boshqa matnlarda uchratmaymiz.
Mifologik tasavvurlarga o‘zgartirish kiritish:
Gunohlar o‘smoqda, o‘smoqda ular.
Og‘irlashayotgan Zaminning vazni
endi bir ho‘kizga og‘irlik qilar.
O‘sayotgan gunohlar vazmin.
She’rning dastlabki ikki bandi asosan gunoh tushunchasining yoritilishiga bag‘ishlanaganligi bois uchinchi bandda bu so‘z nihoyatda zalvarli tuyuladi hamda shoirning poetik fikri–nozik xilqat hisoblanmish ayol zoti umrini paxtazorlarda o‘tkazilishiga sababkor bo‘lgan, uning o‘zini va farzandini qarovsiz qoldirilishiga olib kelgan tuzumning o‘sib borayotgan gunoh deya qayd etilishi ayni mos istiora bo‘lib, ta’sirchan ifoda kasb etadi.
Gunohlar ayolni paxtaga haydar,
Gunohlar-paxtaning taroziboni.
Ayolning vaqti yo‘q. Bizlarda Oydan
bo‘lak hech kim raqs tushmas “Orazibon”ga…

Kuzatishlardan biz adabiyotshunoslikda shoirning jamiyatga faol munosabat bildiruvchi asarlariga ba’zan badiiy nomukammal deya qaralgan holatlarga ham duch kelamiz. Ammo jahon va o‘zbek adabiyotshunosligida ijtimoiy lirika tushunchasi aniq nazariy tamoyillarga ega bo‘lib, uning namunalari o‘zining barqaror mavqeyini egallab kelayotganligi ham bor gap. Bu esa “San’at asaridan ijtimoiy ma’no izlash adabiyotni jo‘nlashtiradi, biroq san’at ijtimoiy ma’nosiz shunchaki bejirim libosga o‘xshab qoladi”[4.448], degan fikrga qo‘shilishimizga undaydi. Tahlil va mulohaza etib ko‘rsak, badiiy asardagi jamiyat bilan vobastalik har qanday ijodkor asarida qaysidir darajada bo‘y ko‘rsatganligiga guvoh bo‘lamiz. Shunday ijodkorlar borki, tarixiy vaziyat taqozosiga ko‘ra siyosiy notinch zamonlarda hayot kechirgan bo‘lib, asarlarining aksariyat qismi ijtimoiy mavzudadir. Masalan, XVII asr o‘zbek shoiri Turdi Farog‘iyning bizga yetib kelgan oz miqdorda (18ta) she’rlarning yoppasiga ijtimoiy-siyosiy mazmundagi she’rlar ekanligini ham ma’lum. Shuningdek, hozirgi o‘zbek adabiyotshunosligida sobiq tuzum davrida “sotsialistik realizm” metodi haqida, asosan, biryoqlama tushunchalar shakllanib, uning ma’nosi sotsialistik jamiyatga xizmat qilish, asarlar sujetida bu tuzumning afzalliklarini ifoda etish, deb uqtirildi. Vaholanki, badiiy ijod ham tarixning ajralmas bo‘lagi ekanligi, u ham moziydan xabar va saboqlar berishi nazarda tutilsa, ijtimoiy xarakterli asar uchun ham batafsil tahlil va talqinlar zaruriyligi ko‘zga tashlanadi. Albatta, badiiy adabiyot shovqinni, nasihatgo‘ylikni, haybarakallachilikni hech qachon yoqlamagan, unda barcha xususiyatlar, shuningdek, siyosiy g‘oyalar ham o‘ta nafislik va mahorat bilan ifoda etilmog‘i kerakki, bu inkor etib bo‘lmas badiiyat tamoyili. Ammo mustabidlik davridagi adabiyotda bunga hamisha ham amal qilinmagani rost, chunki davr ijodkordan birmuncha publitsistik tashviqiylikni, hayotni go‘zal va jamiyatni baxtli deb aytishni talab etardi. Shu bois ham sobiq sho‘rolar davrida yaratilgan eng yaxshi asarlargina adabiyot mulkiga aylanib qoldi.
Ijodning nozik tabiati, badiiylikning faqat xos adabiyot ahli uchun anglanishi mumkin bo‘lgan qonuniyatlari, aytish mumkinki, 80-yillar shoirlarining ijtimoiy mavzudagi asarlarida ham ko‘zga tashlanadi. Ko‘p uzoqqa bormasdan buni 80-yillarda adabiyotga kirib kelib, 90-yillarda “ko‘ngil she’riyati” deb ataluvchi badiiy atamaning yuzaga kelishida yetakchi va sababkor ijodkorlardan bo‘lgan Faxriyor she’riyati misolida oladigan bo‘lsak, u ijod faoliyatini boshlagan dastlabki yillarida tuzum uchun aktual mavzularda bir qancha asarlar yaratganligini ko‘rishimiz mumkin. Jumladan, shoir ijodida “Aksilfalsafa”(1989) she’ridagi
“Biroq daho tangri emasdir,
uning qo‘lida
faqat g‘oya bor” [5.10]
degan misralar mazkur davr ijodkorlarining erk va mustabidlik haqida uzil-kesil fikrga kelganligidan dalolat beradi. Yoki shoirning “Aksilekologiya”(1985) she’rida ham ushbu fikrlar rivojlantiriladi. Undagi “payhon qilar odamni ekin”[5.11] jumlalaridagi ma’no-mazmunda gumanizmning ustuvorligi, shoir ijodidagi oz sonli bo‘lsa-da, ijtimoiy-siyosiy mavzudagi she’riyatining asosini tashkil qiladi. Shoirning bu kabi asarlari tahlil qilinganda ijodkor mahorati uning ko‘ngil va ruhiyat tovlanishlarini aks ettirgan she’rlariga qaraganda ham yaqqolroq namoyon bo‘ladi. Negaki nomlanish va mavzusiga ko‘ra publitsistik kayfiyat paydo qilishi lozim bo‘lgan lirikaning ushbu shakli ijodkor izlanuvchanligi tufayli betakror poetik ifodaviylik kasb etadi. Masalan, shoirning “Ekologik she’r”(1985)ida daryo allegoriyasi orqali muallif insoniyat uchun global muammolardan biri bo‘lgan chuchuk suvlarning zaharlanishini mavzu etib, uning foje oqibatlarini bor bo‘yi bilan ko‘rsata oladi. She’rda daryo jonlantirilgan qiyofada aks ettirilar ekan, unga bulg‘anchiq, loyqa, “zahar ichgan”lik, nihoyat, xasta epitetlari beriladi hamda unga quyidagi murojaat orqali mustabid jamiyatdagi yana bir muammo ko‘tariladi:
Daryo,
Imtiyozlar guvohnomasi
Senda yo‘q-ku?
Navbat saflari har yoq.
Do‘xtirlarga navbatda turib

Октябрлаб бўлди тийрамоҳ,
Кетиш ранги қоплар борлиқни,
Изтироблар билан чийрамоқ –
Иши. Суймас бахтиёрликни.

Вақт ҳукмини ўтказа бошлар,
Ҳазинлашиб бормоқда фасл.
Юрагингга чўкади тошлар,
Кўнгилда бир ҳис – аллатасин.

Ёлғизлигинг ортар бу кезда,
Чийратади кўнглингни ғусса.
Қароғингда уммонлар сузар.

Хазонрезги бўлади жуссанг,
Ичдан тўкиласан ҳар сўзда,
Вужудингни айролиқ бузар. @fahriyor_poet

Яҳё Тоғадан ажойиб шеър

ШОИРЛАР

Сўзимиз – қуролимиз,
Қуролимиз – сўзимиз.
Дилгир,
Дилрабо кўнгил
Қаролимиз – ўзимиз.

Ҳар биримиз –
Биродар,
Даҳоликка даъвогар...
Ақл қилмайди бовар,
Бўримизми, қўзимиз?!

Беку тўра,
Қорага...
Учмагаймиз порага.
Бирор бир бечорага
Ямоқ бўлар бўзимиз.

Биз – озодликдан жарчи,
Улуғ кундан хабарчи...
Кўксимиз тоғдай,
Гарчи
Очу наҳор рўзимиз.

Миллат шаънини агар,
Булғаса
Қай ҳийлагар...
Рўзи қиёмат қадар
Очиқ кетар кўзимиз.

Сўзимиз – қуролимиз,
Қуролимиз – сўзимиз...

@fahriyor_poet

Фахриёр акани фақат шоир дейиш кам, у шеърият, адабиёт тимсолида бизни дунё билан боғлаётган шахс.

Мен Фахриёрни эркинлик шоири деган бўлардим. Аслида эркин руҳ бўлмаган жойда шоирлик ҳам йўқ. Лекин шоирга хос бўлган ниҳоятда эркин руҳ бирор шоиримизда Фахриёрчалик реаллашмаган, десам муболаға бўлмайди.

Бу эркинлик гоҳ “Ой // Болта” деган хемингуэёна қисқаликда ўзини кўрсатади.
Шоир гоҳида шеър шаробини геометрия қадаҳига қуяди.

Хоҳласа кучайтириш учун “негалар” деб ишлатаверади.

Шоирга хос эркинлик руҳи боис Фахриёр шеър синтаксисини ҳам “ағдар-тўнтар” қилади. У гапни ҳоҳлаган еридан “кесиб” шеър қилиши мумкин:

Соялана бошлар муҳаббат,
хотирага туйғулар кўчар.
Эҳтирослар кули билан хат –
битар роқим манглайга. Ўчар –
дилдан умид, билмадим, қаён?
Кўнгил ойнасига доғ тушар
эҳтирослар кулидан ва ё
кўзёш соясидан. Бу тушлар –
чертилган соз симидай титрар –
гулсизликнинг хазон дараги –
келгусидан келади. Митра –
нур ўрнига зулматни қамар
сенсиз кунларимга, қарагин,
гулсизликлар чаман ва чаман.

Шоирни кузатиб яна бир фикрга келганман: у инсоннинг ҳаққи бўлган ҳамма нарса инсонники бўлиши керак дейди ва бутун саъй-ҳаракати, шоирлигини шунга бағишлаган.
Фахриёр ака, туғилган кунингиз муборак бўлсин!

Нодира Афоқова, олима

https://nosorog.media/interview/vozduh_beskorystnoy_otreshennosti?fbclid=IwY2xjawGG7o9leHRuA2FlbQIxMQABHc-2G2HAGuavDgsjHJQnAk0S3qow_YSCHgFicA9Ai0I2UiSk8k38iA_v0g_aem_LAZ3HzmIYg8Zp4pDU9Qh0A

Кеча улуғ шоиримиз Шамшод Абдулла Олма-Отада оламдан ўтди. Аллоҳ раҳмат қилсин. Яхшиям, Фарғонага мусулмонча удумлар билан дафн эшитибди - барака топишсин. У рус тилида ёзгани билан ўзбек шоири эди ва шундай бўлиб қолади.

Ҳалиям эгардан тушмаган "катта оға"лар қанчалик унинг обрўсига суйкалишга ҳаракат қилмасин, Ш. Абдулланинг асарларида рус руҳи умуман йўқ, худди ўзбек руҳи бўлмагани каби. Фақат биз уни ўзимизники дейишга ботинмадик, ҳатто Википедияда у рус тилида ижод қилган ўзбек шоири дейилган бўлса ҳам. Бир замонлар Муҳаммад Солиҳ, адашмасам, "Ёшлик" журналида унга оқ йўл тилаган эди. Аслида у асос солган Фарғона шеърият мактаби билан ўша пайтданоқ контактларимиз бошланиши ва битта адабий муҳитга бирлашишимиз керак эди. Йўқ, ҳар ким энг осон йўлни танлаб, ўз йўлидан кетди. Оқибат эса маълум: Фарғона мактаби вакиллари маконни тан олмади, биз эса дунё даражасига ўсиб чиқа олмадик...

Шамшод Абдулла шеърияти, прозаси ва публицистикаси тил, мафкуравий ва миллий ялқовлик тўсиқлари бўлмаганда, ўзбек (ҳатто рус) миллий тафаккури қанчалик юксакликларга кўтарилиши мумкинлигини кўрсатиб берди. Биз эса ҳокимият тиқиштираётган мафкуравий (қизиғи шундаки, мафкурасиз бўлса ҳам, демак, унинг етовидаги метанарративлар билан), маҳдуд адабий дискурслар билан овора бўлиб қолавердик.

Бугун бизнинг адабиётга Шамшод Абдуллага ўхшаш новаторлар, интеллектуаллар етишмайди.

Унинг бир интервюсидан иқтибос:

Идеальное стихотворение состоит из того, чего нет ни в нем, ни в природе, нет нигде. Благодаря этому отсутствующему первоисточнику текст становится свершившейся поэтической вещью. «Невмешательство» значит не доносить на реальность, но оставить ее в покое...

https://www.facebook.com/100006719478667/videos/430556966395852

Ниҳоят, бир дарслик таржимасини тугатдим. Таҳрирни ҳам яқин кунларда тугатаман. Таржимага (бадиий таржимадан ташқари), таҳрирга, спичрайтерликка, копирайтингга буюртмалар бўлса, марҳамат.