Канешне, інтэрвію з Дар’яй Лосік я глядзець ня буду, як не глядзеў бы на катаваньні. Увогуле, даўно трэба ўсе падобныя “гутаркі” з палітвязьнямі прыраўнаць да катаваньняў і менавіта гэтак да іх ставіцца. Як і да іх аўтараў, якія роўна нічым не адрозьніваюцца ад “сьледчых” НКВД-КГБ.

Чую папрокі арганізатарам мерапрыемстваў з нагоды 80-й гадавіны высадкі войскаў саюзьнікаў у Нармандыі, што не запрошаныя беларусы. Тое, што там ніяк не прадстаўлены беларускі народ, - канешне, дрэнна. Але віна ў гэтым найперш – на Лукашэнку, які, цынічна скарыстаўшы памяць пра вайну для ўзурпваньня ўлады, адначасна сваёй падтрымкай расейскага агрэсара выкрэсьліў з сьвядомасьці эўрапейсцаў (безумоўна, часова) памяць пра вялізны ахвяры беларусаў.

236 дэпутатаў Вярхоўнай Рады Ўкраіны (пры трох супраць) прынялі закон аб абавязковым вывучэньні мовы і яе ўжываньні ў розных сфэрах.

Не, не ўкраінскай мовы (украінская мова зьяўляецца адзінай дзяржаўнай і ніколі не губляла гэтага статусу). Цяпер абавязкова вывучаць трэба будзе ангельскую мову.

Наколькі прамятаю яшчэ са школы, у свой час англасаконскія плямёны ў выніку нападаў гунаў зь нямецкіх земляў перасяліліся на берагі Тэмзы, а зусім ня ў стэпы каля Дняпра, і значыць, ангельская мова для ўкраінцаў зусім ня родная.

Тым ня менш, украінскі парлямэнт надаў ёй статус мовы міжнаподных зносін, справядліва ўбачыўшы пэрспэктыву ў Эўропе, а не ў малодшым партнэры Кітая (калі дакладна вызначыць сёньняшні геапалітычны статус Расеі).

Тэрмін увядзеньня закону з сілу – ад 7 да сямі гадоў (у залежнасьці ад этапаў).

Тут я нагадаю, што тэрмін уводу ў дзеяньня Закону аб мовах, прынятага Вярхоўным Саветам БССР у студзені 1990, складаў аж 10 гадоў. Гаворка ішла не пра ангельскую, французскую ці нямецкую мову – а пра родную мову беларускага народа, якую ён ужываў спрадвеку.

Нагадаю таксама, што ўвядзеньне ў сілу гэтага закона сабатавалася як мясцовымі, гэтак і сталічнымі чыноўнікамі. А пасьля ганебнага «рэфэрэндуму» 1995 г. яго выкананьне фактычна спыненае.

Думаю, гэта інфармацыя будзе карыснай для аматараў распаўсюджваць міфы пра «насильственную белорузизацию» пачатку 90-х. І для так званых дэпутатаў так званай палаты прадстаўнікоў, дзе, наколькі вядома, беларуская мова зусім не гучыць.

А між іншым: можа, наваабраныя чальцы Каардынацыйнай Рады, кожны зь якіх заявіў пра вернасьць інтарэсам беларускага народа - правядуць хаця б першае сваё паседжаньне цалкам на мове гэтага народа? Ці гэта -- занадта празьмернае патрабаваньне?

Відэа з адразаньнем вуха ці “допытам” электрычнасьцю падазраваных у тэракце ў Маскве могуць шакаваць хіба тых, хто ня ведае пра катаваньні расейскімі вайскоўцамі і спэцслужбістамі мірных жыхароў Украіны і ваеннапалонных УСУ.

А вось рэакцыя значнай часткі расейскай публікі (ня хочацца ўжываць тэрмін “грамадзтва”) уражвае: як казалі ў часы Леаніда Ільіча, пачуцьцё глыбокага задавальненьня. Якое, акрамя іншага, зрывае з чалавека яшчэ адзін слой з і без таго ня надта вялікага пласту цывілізацыйнасьці, набліжаючы яго да часоў мамантаў, калі ўвогуле не аднаклетачных.

Падобна, што на гэта і разьлік: Пуціну (як і Лукашэнку) патрэбныя няздольныя ня толькі думаць, але і нешта чалавечае адчуваць. Такіх лёгка можна нацкаваць на ворага — зьнешняга ці ўнутранага.

Але калі жывеш доўга, можаш бачыць павучальныя трансфармацыі.

У 1995-м пасьля жорсткага, у кроў, зьбіцьця дэпутатаў БНФ у Авальнай залі адзін статусны (скажам гэтак) дзяяч далучыўся да тых, хто радасна паціраў рукі: “Маловато вам далі!”. Праз чвэрць стагодзьдзя, у 2020-м, ягоны ўнук быў бязьлітасна, да паўсьмерці, зьбіты на Акрэсьціна. Дзед не дажыў і, на сваё шчасьце, не ўбачыў выніку рэалізацыі тэорыі “З апанэнтамі і ворагамі дазволена ўсё”.

Цалкам верагодна, што тым, хто сёньня радуецца адрэзаным вушам, ня трэба будзе чакаць аж чвэрць стагодзьдзя. Магчыма нават, спатрэбіцца і менш за год. Рэжым Пуціна робіцца ўсё больш рэпрэсіўным, любая незадаволенасьць уладамі ўжо цяпер трактуецца як экстрэмізм, а ад гэтага, як паказаў досьвед лукашэнкаўскага “правасудзьдзя”, паўкрокі да абвінавачваньня ў тэрарызме.

І прыёмы, якія сёньня сілавікі прымяняюць да падазраваных у тэрарызьме, хутка могуць — прычым у масавым маштабе — прыкласьціся да тых, хто ня знойдзе ў сябе сілаў зьмірыцца, напрыкоад, з труной забітага пад чарговай Аўдзееўкай сына.

(заканчэньне, пачатак вышэй) Пры вялізнай павазе да гераізму ім адданасьці тых, хто застаўся на радзіме і працягвае беларускую справу, трэба прызнаць, што ўжо цяпер ніякія паўнавартасныя (не падпольныя ці паўпадпольныя) нацыянальныя культурніцкія маштабныя праекты немагчымыя. Гэта тычыцца і адукацыі, і тэатра, і кнігадруку.

Значную частку (калі ня ўсё) ужо цяпер будзе вымушаная ўзяць на сябе дыяспара. Сыстэма адукацыі, інстытут нацыянальнай гісторыі з пэрыядычным выданьнем, пэрыядычны грамадзка-палітычны часопіс (хаця б адзін), нарэшце, нацыянальны архіў – вось толькі некалькі актуальных пазыцый, якія мусяць і могуць быць створаныя агульнымі (менавіта агульнымі) намаганьнямі.

У гэтым сэнсе добрым прыкладам ёсьць падтрымка «новай дыяспарай» ініцыятывы Рады БНР пра адзначэньне ў асяродках дыяспары 100-годзьдзя з дня нараджэньня Васіля Быкава – і тут, найперш, хачу падзякаваць прадстаўніцы Абʼяднагага кабінэту ў справе нацыянальнага Адраджэньня Аліне Коўшык і яе паплечнікам.

Ніякага іншага выйсьця, як ратаваць нацыянальную культуру, дапамагаць нашым творцам – літаратарам, мастакам, музыкам, акторам, спрыяць нашым навукоўцам – філёлягам і гісторыкам, у нас, прадстаўнікоў дыяспары, няма. Калі толькі мы ня хочам праз два, а то і адно пакаленьне растварыцца, асымілявацца і, у выніку -- зьнікнуць.

Атрымаў, як і іншыя сябры Рады БНР, запрашэньне на III Канфэрэнцыю беларусаў сьвету, які праводзіць Офіс Сьвятланы Ціханоўскай у Празе 23 сакавіка. Цягам дзесяцігодзьдзяў Рада БНР абапіралася на дыяспару, і было б памылкай не скарыстацца такім запрашэньнем. Паколькі я там госьць і выступаць не пляную, некаторыя думкі выкажу тут.

Цяпер можна акрэсьліць абрысы беларускай дыяспары, якой яна выглядае праз чатыры гады пасьля падзеяў 2020-га.

Гэта – «старая» (умоўна кажучы) дыяспара, якая фармавалася ў краінах Заходняй і Ўсходняй Эўропы дзесяцігодзьдзямі, яшчэ з часоў пасьля II Сусьветнай вайны і папаўнялася «новай хваляй» пасьля 1994 году. Далёка ня ўсе яны былі палітычна актыўнымі на новым месцы жыхарства, але большасьць тых, хто такую актыўнасьць выяўляў, уліваліся ў дыяспаральныя арганізацыі (такія, як Беларуска-Амэрыканскае Задзіночаньне (БАЗА) у ЗША, Згуртаваньне беларусаў Вялікай Брытаніі, суполку беларусаў Чэхіі «Скарына» і г.д.). Палітычным цэнтрам для іх была і застаецца Рада БНР. Для гэтых людзей не існавала і не існуе пытаньня кшталту «какая разница, какой язык».

Ролю гэтай «старой» дыяспары цяжка перацаніць – у часы СССР яна (і больш ніхто) даводзіла да Захаду, што беларускі народ мае права на сваю незалежную дзяржаву. Існуе сьведчаньне Васіля Быкава, духоўнага лідэра нацыянальнага Адраджэньня, што сапраўдную беларускую гісторыю ён даведаўся дзякуючы, найперш, выданьням беларускай эміграцыі. Гэта ж могуць сказаць і тыя, хто быў ля вытокаў нацыянальнага руху 80-х гадоў, які трансфармаваўся ў Беларускі народны Фронт і меў вынікам абвяшчэньне Незалежнасьці 25 жніўня 1991 г.

Але гэтая нацыянальна сьвядомая частка дыяспары складала, у лепшым выпадку 1/500 частку ўсіх беларусаў, якія эмігравалі. Лічба ўзятая не са столі: так, штогод 500 сем'яў зь Беларусі выйгравалі грын-кард і прыяжджалі ў ЗША. Але ў лепшым выпадку толькі адна сямʼя далучалася да беларускіх суполак. Іншыя 499 цалкам сабе спакойна адчувалі, калі ў Беларусі нішчылася культура і мова, праводзіліся рэпрэсіі, і не праяўлялі ніякай палітычнай актыўнасьці.

Гэтым беларускія эмігранты кардынальна адрозьніваліся ад украінцаў, армянаў ці палякаў.

Нічога дзіўнага тут не было. Нават тыя, каго можна назваць людзьмі сярэдняга ўзросту (40+), ня кажучы пра маладзейшых – сфармаваліся як асобы ўжо пры Лукашэнку, калі ў выніку «рэфэрэндуму» 1995 былі растаптаныя нацыянальныя каштоўнасьці, калі ў школах і інстытутах насаджаліся скажоныя ўяўленьні пра гісторыю, а сфэра ўжытку беларускай мовы была нагэтулькі прымусова звужаная, што многія маладыя ня ведаюць значэньня беларускіх слоў.

Усё зьмянілася летам 2020-га, калі на вуліцы Прагі, Варшавы, Нью-Ёрку, Філядэльфіі, Лёндану, Бэрліну выйшлі тысячы і тысячы беларусаў.

Але такі маштаб актыўнасьці быў нядоўгім. І гэта таксама зразумела. Тут і расчараваньне тым, што рэжым не абрынуўся хутка, як тое некаторым здавалася, і зьмена стаўленьня да беларусаў пасьля пачатку вайны Расеі з Украінай. Дыяспара папоўнілася "новымі" — сотнямі тысяч тых, хто вымушана пакінуў Беларусь, ратуючыся ад перасьледу – але ў большасьці зь іх цяпер праблема элемэнтарнага выжываньня: трэба шукаць жытло, на працу, уладкоўваць сямʼю. Папракаць неактыўнасьцю іх было б недарэчна.

Тым жа, хто застаўся актыўным, давялося на сабе спазнаць ці не галоўнае правіла палітыкі: вынік у ёй дасягаецца вельмі марудна і гіганцкімі высілкамі. Усьмешкі, прыязныя рукапацісканьні, прыгожыя словы салідарнасьці і натхняльныя абяцаньні, у 99,99% выпадках маюць нулявы вынік; добра яшчэ, калі не адмоўны. Сёньня вам паабяцаюць максымальнае спрыяньне – а заўтра прыраўняюць беларусаў да расейцаў і спыняць выдачу візаў (рэальны выпадак).

Ёсьць, аднак, істотная акалічнасьць. Прамаскоўскі рэжым Лукашэнкі, які і раней не выяўляў сымпатый да беларушчыны, сёньня імкнецца зьнішчыць усё, што хоць нейкім чынам нагадвае пра адрозьненьне беларусаў ад расейцаў, найперш – культуру і мову. Такога не было ні ў савецкія часы, ні ў часы нацысцкай акупацыі. (заканчэньні ніжэй).

Падобна, Захад, даўшы ацэнку «выбараў» у РФ як несвабодных, недэмакратычных і скарыстаўшы лексыку з набору «глыбокай занепакоенасьці», — усё ж прызнае Пуціна прэзыдэнтам РФ. З усімі драматычнымі наступствамі гэтага прызнаньня.

Для Беларусі гэта будзе азначаць яшчэ большае замацаваньне краіны ў сфэры інтарэсаў Масквы, у якую, назавем рэчы сваімі імёнамі, Захад аддаў Беларусь адразу пасьля абвяшчэньня незалежнасьці 25 жніўня 1991 г. Цяпер жа ўвогуле ўсё вырашае і ўсё вызначае Масква. Лукашэнку дазволена толькі рэалізоўваць свае комплексы ва ўсё больш бязьлітасных і маштабных рэпрэсіях супраць беларускага народа, які ён ненавідзеў заўсёды, а пасьля 2020 імкнецца проста зьнішчыць.

Для Пуціна прызнаньне яго прэзыдэнтам — аргумэнт на карысьць таго, каб беспакарана паспрабаваць Эўропу «на зуб». Для пачатку, напрыклад — атакай вайсковымі брыгадамі РБ у накірунку Вільні ці Варшавы. Так, NATO адкажа, але ж ударыць па Беларусі, а не па Расеі. Парыж ды Бэрлін традыцыйна баяцца Масквы. Вашынгтон — не баіцца, але Амэрыка ўжо ўвайшла ў паласу перадвыбарчай турбулентнасьці, ёй не да Эўропы.

І толькі Ўкраіна не на словах, а зброяй змагаецца з Расейскай імпэрыяй, і ўсё больш выцякае крывёю, плацячы жыцьцямі (у тым ліку і беларускіх герояў-добраахвотнікаў) за бязвольле і нерашучасьць заходніх палітыкаў.

ДА ДНЯ КАНСТЫТУЦЫІ

Як вядома, дэпутаты Апазыцыі БНФ, не галасавалі за прэзыдэнцкія артыкулы Канстытуцыі 2 сакавіка 1994 (і нават спрабавалі сарваць галасаваньне), і не галасавалі за ў цэлым за Канстытуцыю 15 сакавіка. Мы папярэджвалі, што ўвядзеньне прэзыдэнцтва непазьбежна прывядзе да дыктатуры. Мы прапанавалі даць час (хаця б некалькі гадоў) на фармаваньне грамадзянскай супольнасьці, замацаваньне дэмакратычных інстытуцый, фармаваньне партыйнай сыстэмы. Урэшце, гэтыя 5-7 гадоў былі патрэбныя да таго, каб атрымала права галасаваньня пакаленьне, якое ўступала ў сьвядомае жыцьцё ўжо ў незалежнай Беларусі.

Днямі ў дыскусіі шаноўны Анатоль Лябедзька папракнуў мяне ў тым сэнсе, што як гэта так – я не галасаваў за Канстытуцыю-94, а тым ня менш, прапаную яе вярнуць.

Насамрэч, у гэтым няма ніякай супярэчнасьці. І вось чаму.

Вяртаньне Канстытуцыі -94 (вяртаньне, умоўна кажучы, хоць на 10 хвілінаў) аўтаматычна дэлегітымізуе ўсе наступныя «канстытуцыйныя папраўкі» і «канстытуцыі», уведзеныя Лукашэнкам ягонымі «рэфэрэндумамі».

А значыць – і вяртаньне статусу беларускай мовы, і Бел-Чырвона-Белага Сьцяга і «Пагоні» у якасьці дзяржаўных сымбаляў, і скасаваньня «царскіх» (ацэнка Лукашэнкі) прэзыдэнцкіх паўнамоцтваў (хоць бы ўжо і не Лукашэнкі, каго заўгодна), і вяртаньне абмежаваньня колькасьці тэрмінаў прэзыдэнцтва, і магчымасьці скасаваць (ці ўвесьці мараторый) на сьмяротнае пакараньне), і гэтак далей.

І толькі пасьля гэтага можна (і трэба) распрацоўваць і прымаць новую Канстытуцыю.

Што можа здарыцца ў іншым выпадку?

У 1994 годзе большасьць насельніцтва, не пазбаўленае савецкай мэнтальнасьці і пад уплывам штодзённага лямянту кебічаўскіх СМІ «Такую страну развалили!», магло прагаласаваць толькі за савецкага па сваёй сутнасьці чалавека (прычым абрала самага горшага з усіх магчымых).

Калі ўявіць на хвіліну, што ў Беларусі сёньня адбудуцца свабодныя і дэмакратычныя выбары – асабіста я ні на сэкунду не сумняюся, што большасьць насельніцтва, якое тры дзесяцігодзьдзі апрацоўваецца прарасейскай, антыбеларускай прапагандай, абярэ прэзыдэнтам чалавека па прозьвішчу Безроссиинамнежить.

І такія выбары будуць імгненна прызнаныя Захадам, якому, па вялікім рахунку (не бяру асобныя, рэдкія выпадкі), глыбока начхаць на лёс беларусаў як этнасу. У 1994 Захад выбары, нагадаю, прызнаў адразу.

Гэты новы цалкам сабе свабодна і дэмакратычна абраны прэзыдэнт, напэўна, створыць спрыяльныя ўмовы для бізнэсу, для IT, увогуле для разьвіцьця эканомікі. Але – з пазыцыяй «Какая разница, какой язык?» (я заўважыў, што аматары гэтай фразы чамусьці нязьменна аддаюць перавагу толькі рускай мове) і «Какая разница, какой флаг?» (прыхільнікі гэтай тэорыі, як мы ведаем, узяўшы ўладу, урэшце катуюць і кідаюць за краты тых, хто захоўвае вернасьць Бел-Чырвона-Беламу Сьцягу.

Бясспрэчна, атрымаюць пэўныя правы і тыя, хто за беларускасьць. Але – толькі ў межах гета. Канешне, гета – лепей, значна лепей,, чым расстрэл ці газавыя камэры, – але роўна тое, што калісьці казаў ідэоляг «русского мира» палкоўнік Замяталін: беларуская мова ва ўсіх сфэрах а ні ў якім разе не павінна перавышаць 10%. Практыка сьведчыць, што рэалізацыя гэтай тэорыі лічбу 10 непазьбежна ператварае ў нуль.

Менавіта таму Канстытуцыя-94, без усялякіх лукашысцкіх зьменаў, павінна быць вернутая – як хай і кароткі, але неабходны этап у працэсе вяртаньня народу Беларусі ягоных канстытуцыйных і агульначалавечых правоў. Урэшце – правоў на ўласную беларускую дзяржаву, якой ён дамагаецца ўжо не адно стагодзьдзе.

Хачу падзякаваць шаноўнай пані Агнэшцы Рамашэўскай-Гузы за ўсё зробленае ёй на Белсаце (і за стварэньне самога Белсату). У 1996 іеў гонар пазнаёміцца зь яе маці і бацькам – легендамі польскага дэмакратычнага супраціву. Выдатна, што салідарнасьць перадаецца ў пакаленьнях.

Сёньня Старшыня Рады БНР Івонка Сурвілла накіравала ліст спадарыні Агнэшцы Рамашэўскай-Гузы наступнага зьместу:

«Шаноўная спадарыня Агнэшка,

дазвольце выказаць ад імя Рады БНР і ад сябе асабіста ўдзячнасьць за Вашую такую даўгую працу на пасадзе дырэктаркі тэлеканалу «Белсат». Заўсёды ў захапленьні ад прафэсіяналізму «бялсатаўцаў», калі даводзіцца даваць інтэрвію. За семнаццаць гадоў калектыў «Белсату» стварыў тэлебачаньне, якое можа быць і, бясспрэчна, будзе ўзорам для журналістаў у будучай дэмакратычнай, вольнай Беларусі. Дзякуй Вам і Вашым цяпер ужо былым калегам за ўвагу да беларускай нацыянальнай гісторыі, да ідэалаў БНР, да дзейнасьці яе Рады. У Вашай асобе беларусы атрымалі добрага сябра, і колькі гадоў таму я з асаблівым пачуцьцём падпісала дэкрэт аб узнагароджаньні Вас мэдалём да 100-годзьдзя БНР.

Вельмі спадзяюся на тое, што Ваш сыход з Белсату не азначае адыходу ад справы дапамогі беларусам, якія сёньня змагаюцца за сваю Бацькаўшчыну, за яе пачэснае месца ў сям'і эўрапейскіх народаў.

Івонка Сурвілла,

Старшыня Рады БНР

12 сакавіка 2024»

Калі вы яшчэ не падпісаліся на тэлеграм «Салідарнасьці» https://t.me/gazetaby – настойліва рэкамэндую. Гэта адзін з рэсурсаў, якія я ўвесь час цягам дня (а часам і ўначы) чытаю. І справа нават не ў хуткасьці падачы навінаў – імпануе іх аналітыка, а ў ёй – рэальная ацэнка сытуацыі і пэрспэктывы. Без ружовых ілюзій, але і без магільнага пэсымізму.

Telegram

Салідарнасць – главные новости Беларуси

Независимая журналистика. Новости. Аналитика. Публицистика. Этот канал – проводник к ключевым политическим, экономическим и общественным событиям в Беларуси и мире. Доступны через VPN: https://gazetaby.com/ Нет сил молчать? Не молчите: @Gazetaby\_connect