(3/3) У жыцьцё ўступіла другое пакаленьне, якое мае скажонае ўяўленьне пра найноўшую гісторыю. Якое лічыць, што Шушкевіч змагаўся за Незалежнасьць (насамрэч, яшчэ ў першы дзень сэсіі 24 жніўня 1991 ён актыўна выступаў супраць гэтага патрабаваньня БНФ), што праводзілася «гвалтоўная беларусізацыя» (тады як Закон аб мовах, прыняты Вярхоўным Саветам, дзе яшчэ не было апазыцыі БНФ, прадугледжваў паэтапны пераход цягам 10 (дзесяці!) гадоў), што Пазьняк клапаціўся выключна пра беларускую мову (я знайшоў толькі два такіх ягоных выступу на сэсіях ВС за шэсьць гадоў), што Народны Фронт ня меў эканамічнай праграмы (за 1990-95 гг. іх было чатыры плюс некалькі дзясяткаў эканамічных законапраектаў). І гэта далей.

У апошнія месяцы я адмовіўся ад некалькіх прапаноў ютуб-каналаў аб інтэрвію пра падзеі першых гадоў Незалежнасьці – пераканаўся, што яны ня маюць сэнсу. Абсалютна. Бо што б ты ні сказаў, потым зьявяцца фантасмагарычныя нататкі літаратара ці развагі якога аналітыка з дыплёмам заходняга ўнівэрсытэіту, дзе левая прафэсура ўбіла яму ў галаву, што «нацыяналізм = фашызм». Гэтак можна бясконца бегчы па коле, як тая вавёрка.

Пісаць дакумэнтальныя кнігі пра тыя падзеі яшчэ ёсьць сэнс, бо яны маюць шанец быць прачытанымі праз колькі гадоў хоць трыма-чатырма цікаўнымі. І, канешне, захоўваць дакумэнты, ды запісваць успаміны ўдзельнікаў падзеяў.

А ўсьведамленьня грамадзтвам рэальнай найноўшай гісторыі на маім вяку, баюся, ужо не дачакацца.

(2/3) «Што тычыцца Беларусі, яна мае лепшыя (у параўнаньні з суседзямі – С.Н.) умовы для інтэграцыі ў эўрапейскую сыстэму. Нашая дзяржава арыентаваная на вытворчасьць і вываз тавараў і прадуктаў, а не сыравіны. Мы цалкам забясьпечваем свае ўнутраныя патрэбы й шмат што можам экспартаваць (рэспубліка - донар). У нас дастаткова збалянсаваная эканоміка, функцыянуе паўнавартасны народнагаспадарчы комплекс на дастаткова высокім арганізацыйным і тэхнічным ўзроўні, існуе высокі ўзровень кваліфікацыі рабочай клясы, вялікая канцэнтрацыя інтэлекту фундамэнтальнай і пррыкладной навукі – асноўнай вытворчай сілы на сучасным этапе».

Я таму прыводжу такія вялікія фрагмэнты, што яны сьведчаць: эўрапейскі выбар лідэрам БНФ быў ня проста прапавнаваны. Ён быў геапалітычна ды эканамічна абгрунтаваны.

Зьбіраўся перайсьці да аналізу іншых двух «гістарычных памылак» паводле Някляева, калі ў першым выпадку (Белавескія пагадненьні) аўтар прадэманстраваў фэнамэнальнае няведаньне працэсу распаду імпэрыі, а ў другім (вылучэньне Карпенкі ў прэзыдэнты) сьвядома ці несьвядома спрашчае (каб не сказаць – скажае) тагачасную сытуацыю.

Але зразумеў, што гэта ня мае сэнсу. Ды і аналізаваць інтэрпрэтацыю Някляевым нібыта адсутнасьці «эўрапейскага выбару» з боку БНФ сэнсу ня мела (але пакіну, для інфармацыі).

Уладзімер Някляеў – літаратар, паэт. Магчыма, найбуйнейшы беларускі паэт зь цяпер жывучых.

І аналізаваць ягоны тэкст на прадмет адпаведнасьці гістарычным фактам – усё роўна, як камэнтаваць ягоны раман «Гэй Бэн Гіном» з пазыцыі рэальнай біяграфіі Янкі Купалы.

Някляеў прыводзіць фрагмэнт раману – дыялёг Сталіна з Купалам, якога, як мы ведаем, у рэчаіснасьці не было. Хаця – мог бы быць; Сталін сустракаўся з найбольш выбітнымі прадстаўнікамі «нацыянальных літаратураў», гутарыў зь імі на ўрадавых прыёмах, таму хутчэй даводзіцца зьдзіўляцца, што асабістай гутаркі з Купалам ня здарылася. Але ў рамане ёсьць і сюжэты, скажам гэтак, з інфэрнальнай сфэры – якія працуюць на мастацкую задуму аўтара, але ўжо дакладна ня могуць быць прадметам колькі -небудзь сур'ёзнага навуковага аналізу гісторыкаў ды біёграфаў. Прадметам літаратурнай крытыкі – колькі заўгодна.

Ня ведаю, якая задума была ў Някляева, калі ён пісаў пра пачатак 90-х. Але як абсурдна шукаць супадзеньні ці несупадзеньні эпізодаў «Гэй Бэн Гіном» з рэчаіснасьцю, гэтак жа, па вялікім рахунку, і рэфлексіі Някляева пра Беларусь першых гадоў Незалежнасьці бессэнсоўна супастаўляць з рэальнымі падзеямі ў тагачаснай Беларусі.

Як і ў рамане, аўтар выбудоўвае нейкую фантасмагарычную канцэпцыю гісторыі, напаўняе яе прыдуманымі падзеямі ў выкананьні рэальных асобаў.

У гэтай вэрсіі, калі крыху гіпэрбалізаваць (але толькі крыху), уся ўлада ў руках БНФ, і менавіта Народны Фронт вызначае стратэгічны накірунак разьвіцьця Беларусі. А ўзначальваюць дэмакратычны рух Шушкевіч з Пазьняком. І фраза «Расея ніколі не нападзе на Ўкраіну», упісаная Ельцыным у Віскулёўскае пагадненьне, азначае 100% гарантыю, што і пры Пуціне не нападзе. А імпічмент у 1996 правальваецца толькі з-за таго, што некалькі дэпутатаў адклікаюць свае подпісы (усё ж, не ўтрымаюся, каб не нагадаць сапраўдную прычыну: у рэальнасьці гэта адбылося таму, што старшыня ВС Шарэцкі і старшыня Канстытуцыйнага Суду Ціхіня паддаліся на пагрозы Лукашэнкі і ўгаворы Крамля).

Але, паўтараю, мы маем месца не з гісторыяграфіяй, а з літаратурай — і прэтэнзія ў мяне не да аўтара, а да рэдакцыі НН, якая гэты тэкст мусіла б разьмясьцціць пад адпаведнай рубрыкай - “Літаратура”. Як газетчык у сваім мінулым, разумею, што ў журналісцкай запарцы здараецца і не такое, але аўтар, усё ж, ня хлопчык з вуліцы, вата было б паставіцца больш уважліва.

Цягам трох дзесяцігодзьдзяў сапраўдная гісторыя здабыцьця Незалежнасьці не выкладалася ні ў школах, ні ў унівэрсытэтах, у афіцыйных выданьнях яна ў лепшым выпадку замоўчвалася, а звычайна – фальсыфікавалася.

Канешне, інтэрвію з Дар’яй Лосік я глядзець ня буду, як не глядзеў бы на катаваньні. Увогуле, даўно трэба ўсе падобныя “гутаркі” з палітвязьнямі прыраўнаць да катаваньняў і менавіта гэтак да іх ставіцца. Як і да іх аўтараў, якія роўна нічым не адрозьніваюцца ад “сьледчых” НКВД-КГБ.

Чую папрокі арганізатарам мерапрыемстваў з нагоды 80-й гадавіны высадкі войскаў саюзьнікаў у Нармандыі, што не запрошаныя беларусы. Тое, што там ніяк не прадстаўлены беларускі народ, - канешне, дрэнна. Але віна ў гэтым найперш – на Лукашэнку, які, цынічна скарыстаўшы памяць пра вайну для ўзурпваньня ўлады, адначасна сваёй падтрымкай расейскага агрэсара выкрэсьліў з сьвядомасьці эўрапейсцаў (безумоўна, часова) памяць пра вялізны ахвяры беларусаў.

Відэа з адразаньнем вуха ці “допытам” электрычнасьцю падазраваных у тэракце ў Маскве могуць шакаваць хіба тых, хто ня ведае пра катаваньні расейскімі вайскоўцамі і спэцслужбістамі мірных жыхароў Украіны і ваеннапалонных УСУ.

А вось рэакцыя значнай часткі расейскай публікі (ня хочацца ўжываць тэрмін “грамадзтва”) уражвае: як казалі ў часы Леаніда Ільіча, пачуцьцё глыбокага задавальненьня. Якое, акрамя іншага, зрывае з чалавека яшчэ адзін слой з і без таго ня надта вялікага пласту цывілізацыйнасьці, набліжаючы яго да часоў мамантаў, калі ўвогуле не аднаклетачных.

Падобна, што на гэта і разьлік: Пуціну (як і Лукашэнку) патрэбныя няздольныя ня толькі думаць, але і нешта чалавечае адчуваць. Такіх лёгка можна нацкаваць на ворага — зьнешняга ці ўнутранага.

Але калі жывеш доўга, можаш бачыць павучальныя трансфармацыі.

У 1995-м пасьля жорсткага, у кроў, зьбіцьця дэпутатаў БНФ у Авальнай залі адзін статусны (скажам гэтак) дзяяч далучыўся да тых, хто радасна паціраў рукі: “Маловато вам далі!”. Праз чвэрць стагодзьдзя, у 2020-м, ягоны ўнук быў бязьлітасна, да паўсьмерці, зьбіты на Акрэсьціна. Дзед не дажыў і, на сваё шчасьце, не ўбачыў выніку рэалізацыі тэорыі “З апанэнтамі і ворагамі дазволена ўсё”.

Цалкам верагодна, што тым, хто сёньня радуецца адрэзаным вушам, ня трэба будзе чакаць аж чвэрць стагодзьдзя. Магчыма нават, спатрэбіцца і менш за год. Рэжым Пуціна робіцца ўсё больш рэпрэсіўным, любая незадаволенасьць уладамі ўжо цяпер трактуецца як экстрэмізм, а ад гэтага, як паказаў досьвед лукашэнкаўскага “правасудзьдзя”, паўкрокі да абвінавачваньня ў тэрарызме.

І прыёмы, якія сёньня сілавікі прымяняюць да падазраваных у тэрарызьме, хутка могуць — прычым у масавым маштабе — прыкласьціся да тых, хто ня знойдзе ў сябе сілаў зьмірыцца, напрыкоад, з труной забітага пад чарговай Аўдзееўкай сына.

(заканчэньне, пачатак вышэй) Пры вялізнай павазе да гераізму ім адданасьці тых, хто застаўся на радзіме і працягвае беларускую справу, трэба прызнаць, што ўжо цяпер ніякія паўнавартасныя (не падпольныя ці паўпадпольныя) нацыянальныя культурніцкія маштабныя праекты немагчымыя. Гэта тычыцца і адукацыі, і тэатра, і кнігадруку.

Значную частку (калі ня ўсё) ужо цяпер будзе вымушаная ўзяць на сябе дыяспара. Сыстэма адукацыі, інстытут нацыянальнай гісторыі з пэрыядычным выданьнем, пэрыядычны грамадзка-палітычны часопіс (хаця б адзін), нарэшце, нацыянальны архіў – вось толькі некалькі актуальных пазыцый, якія мусяць і могуць быць створаныя агульнымі (менавіта агульнымі) намаганьнямі.

У гэтым сэнсе добрым прыкладам ёсьць падтрымка «новай дыяспарай» ініцыятывы Рады БНР пра адзначэньне ў асяродках дыяспары 100-годзьдзя з дня нараджэньня Васіля Быкава – і тут, найперш, хачу падзякаваць прадстаўніцы Абʼяднагага кабінэту ў справе нацыянальнага Адраджэньня Аліне Коўшык і яе паплечнікам.

Ніякага іншага выйсьця, як ратаваць нацыянальную культуру, дапамагаць нашым творцам – літаратарам, мастакам, музыкам, акторам, спрыяць нашым навукоўцам – філёлягам і гісторыкам, у нас, прадстаўнікоў дыяспары, няма. Калі толькі мы ня хочам праз два, а то і адно пакаленьне растварыцца, асымілявацца і, у выніку -- зьнікнуць.

Атрымаў, як і іншыя сябры Рады БНР, запрашэньне на III Канфэрэнцыю беларусаў сьвету, які праводзіць Офіс Сьвятланы Ціханоўскай у Празе 23 сакавіка. Цягам дзесяцігодзьдзяў Рада БНР абапіралася на дыяспару, і было б памылкай не скарыстацца такім запрашэньнем. Паколькі я там госьць і выступаць не пляную, некаторыя думкі выкажу тут.

Цяпер можна акрэсьліць абрысы беларускай дыяспары, якой яна выглядае праз чатыры гады пасьля падзеяў 2020-га.

Гэта – «старая» (умоўна кажучы) дыяспара, якая фармавалася ў краінах Заходняй і Ўсходняй Эўропы дзесяцігодзьдзямі, яшчэ з часоў пасьля II Сусьветнай вайны і папаўнялася «новай хваляй» пасьля 1994 году. Далёка ня ўсе яны былі палітычна актыўнымі на новым месцы жыхарства, але большасьць тых, хто такую актыўнасьць выяўляў, уліваліся ў дыяспаральныя арганізацыі (такія, як Беларуска-Амэрыканскае Задзіночаньне (БАЗА) у ЗША, Згуртаваньне беларусаў Вялікай Брытаніі, суполку беларусаў Чэхіі «Скарына» і г.д.). Палітычным цэнтрам для іх была і застаецца Рада БНР. Для гэтых людзей не існавала і не існуе пытаньня кшталту «какая разница, какой язык».

Ролю гэтай «старой» дыяспары цяжка перацаніць – у часы СССР яна (і больш ніхто) даводзіла да Захаду, што беларускі народ мае права на сваю незалежную дзяржаву. Існуе сьведчаньне Васіля Быкава, духоўнага лідэра нацыянальнага Адраджэньня, што сапраўдную беларускую гісторыю ён даведаўся дзякуючы, найперш, выданьням беларускай эміграцыі. Гэта ж могуць сказаць і тыя, хто быў ля вытокаў нацыянальнага руху 80-х гадоў, які трансфармаваўся ў Беларускі народны Фронт і меў вынікам абвяшчэньне Незалежнасьці 25 жніўня 1991 г.

Але гэтая нацыянальна сьвядомая частка дыяспары складала, у лепшым выпадку 1/500 частку ўсіх беларусаў, якія эмігравалі. Лічба ўзятая не са столі: так, штогод 500 сем'яў зь Беларусі выйгравалі грын-кард і прыяжджалі ў ЗША. Але ў лепшым выпадку толькі адна сямʼя далучалася да беларускіх суполак. Іншыя 499 цалкам сабе спакойна адчувалі, калі ў Беларусі нішчылася культура і мова, праводзіліся рэпрэсіі, і не праяўлялі ніякай палітычнай актыўнасьці.

Гэтым беларускія эмігранты кардынальна адрозьніваліся ад украінцаў, армянаў ці палякаў.

Нічога дзіўнага тут не было. Нават тыя, каго можна назваць людзьмі сярэдняга ўзросту (40+), ня кажучы пра маладзейшых – сфармаваліся як асобы ўжо пры Лукашэнку, калі ў выніку «рэфэрэндуму» 1995 былі растаптаныя нацыянальныя каштоўнасьці, калі ў школах і інстытутах насаджаліся скажоныя ўяўленьні пра гісторыю, а сфэра ўжытку беларускай мовы была нагэтулькі прымусова звужаная, што многія маладыя ня ведаюць значэньня беларускіх слоў.

Усё зьмянілася летам 2020-га, калі на вуліцы Прагі, Варшавы, Нью-Ёрку, Філядэльфіі, Лёндану, Бэрліну выйшлі тысячы і тысячы беларусаў.

Але такі маштаб актыўнасьці быў нядоўгім. І гэта таксама зразумела. Тут і расчараваньне тым, што рэжым не абрынуўся хутка, як тое некаторым здавалася, і зьмена стаўленьня да беларусаў пасьля пачатку вайны Расеі з Украінай. Дыяспара папоўнілася "новымі" — сотнямі тысяч тых, хто вымушана пакінуў Беларусь, ратуючыся ад перасьледу – але ў большасьці зь іх цяпер праблема элемэнтарнага выжываньня: трэба шукаць жытло, на працу, уладкоўваць сямʼю. Папракаць неактыўнасьцю іх было б недарэчна.

Тым жа, хто застаўся актыўным, давялося на сабе спазнаць ці не галоўнае правіла палітыкі: вынік у ёй дасягаецца вельмі марудна і гіганцкімі высілкамі. Усьмешкі, прыязныя рукапацісканьні, прыгожыя словы салідарнасьці і натхняльныя абяцаньні, у 99,99% выпадках маюць нулявы вынік; добра яшчэ, калі не адмоўны. Сёньня вам паабяцаюць максымальнае спрыяньне – а заўтра прыраўняюць беларусаў да расейцаў і спыняць выдачу візаў (рэальны выпадак).

Ёсьць, аднак, істотная акалічнасьць. Прамаскоўскі рэжым Лукашэнкі, які і раней не выяўляў сымпатый да беларушчыны, сёньня імкнецца зьнішчыць усё, што хоць нейкім чынам нагадвае пра адрозьненьне беларусаў ад расейцаў, найперш – культуру і мову. Такога не было ні ў савецкія часы, ні ў часы нацысцкай акупацыі. (заканчэньні ніжэй).

Падобна, Захад, даўшы ацэнку «выбараў» у РФ як несвабодных, недэмакратычных і скарыстаўшы лексыку з набору «глыбокай занепакоенасьці», — усё ж прызнае Пуціна прэзыдэнтам РФ. З усімі драматычнымі наступствамі гэтага прызнаньня.

Для Беларусі гэта будзе азначаць яшчэ большае замацаваньне краіны ў сфэры інтарэсаў Масквы, у якую, назавем рэчы сваімі імёнамі, Захад аддаў Беларусь адразу пасьля абвяшчэньня незалежнасьці 25 жніўня 1991 г. Цяпер жа ўвогуле ўсё вырашае і ўсё вызначае Масква. Лукашэнку дазволена толькі рэалізоўваць свае комплексы ва ўсё больш бязьлітасных і маштабных рэпрэсіях супраць беларускага народа, які ён ненавідзеў заўсёды, а пасьля 2020 імкнецца проста зьнішчыць.

Для Пуціна прызнаньне яго прэзыдэнтам — аргумэнт на карысьць таго, каб беспакарана паспрабаваць Эўропу «на зуб». Для пачатку, напрыклад — атакай вайсковымі брыгадамі РБ у накірунку Вільні ці Варшавы. Так, NATO адкажа, але ж ударыць па Беларусі, а не па Расеі. Парыж ды Бэрлін традыцыйна баяцца Масквы. Вашынгтон — не баіцца, але Амэрыка ўжо ўвайшла ў паласу перадвыбарчай турбулентнасьці, ёй не да Эўропы.

І толькі Ўкраіна не на словах, а зброяй змагаецца з Расейскай імпэрыяй, і ўсё больш выцякае крывёю, плацячы жыцьцямі (у тым ліку і беларускіх герояў-добраахвотнікаў) за бязвольле і нерашучасьць заходніх палітыкаў.