🔳 **ئایدۆلۆژی

✍** #سێخورمە

ئایدۆلۆژی Ideology لەو چەمکانەیە نزیک بە یەک سەدەیە لە دنیای سیاسەت و ئەندێشە مشتومڕی زۆری لەسەر کراوە و ماناگەلی جۆراوجۆری لێ کراوەتەوە. سەرەتای ئەم وشە بۆ سەردەمی ڕۆشنگەری دەگەڕێتەوە. لە ڕووی وشەوە مانای بیرناسی دەدات، بەڵام بەم مانایە لەکار نەکراوە. لە دنیای سیاسەت زیاتر ڕوانگەیەکی نەرێنی بۆ ئایدۆلۆژی لە ئارادا بووە، تەنانەت وەک جنێو یان وەک دەلالەتێک بۆ دوگمبوونی لایەنی بەرامبەر، وەک نموونەی بیر تەسکی و ئێستبداد لە قەڵەم دراوە. جاران وا باوە کە گوایا کەسی ئایدۆلۆژیک ڕاستییەکان لێڵ و واتاکان دەشێوێنێ و هەقێقەتەکان دەشارێتەوە. بەمبۆنەوە ئەو بۆچوونە زاڵە کە ئایدۆلۆژی، خەڵک تووشی چەواشەکاری و خەڵەتاندن و گەوجاندن دەکا.

یەکێ لە باسهەڵگرترین کەسەکان کە لە مەڕ ئایدۆلۆژیەوە دواوە و زۆر لەسەر ئەم بابەتە کاریگەر بووە، #کارل_مارکسە. ئەم چەمکە زیاتر لە سێ واتادا بەکار براوە: سەرەتا وەک ئاگایی درۆینە و لادەر. پاشان وەک چوارچێوەی ئەندێشە و بیرکردنەوەی باوەڕەکانی چینێک. دواجار چوارچێوەیەکی فکری ئاگاهانە، بە واتای پێکهاتەیەکی دنیاداگر و یۆنێویرساڵی گشتی کە باوەڕ و تێگەیشتن و زانیاریەکانی کۆمەڵگایەکی تایبەت بەرهەم دەهێنێت.

بەڵام ئەوەی لە بەستێنێ ئەدەبیاتی مارکسیستیدا ڕەنگی داوەتەوە، ئایدۆلۆژی بە واتای یەکەم بووە، واتە ئاگایی درۆینە و لاڕێ. بۆیە ئایدۆلۆژی، لە فەرهەنگیی سیاسیی مارکسیدا وەک جنێو سوودی لێ وەرگیراوە.

ڕاشکاوانە دیارە ئەم ڕوانگە نەرێنییە بۆ ئایدۆلۆژی، ناتوانێ گشتی قسەکە و گشتی مەبەستەکە بدرکێنێ. وتویانە گونجاوترین و باشترین پێناسە، ئەوەیە دەڵێ: ئایدۆلۆژی بێژمانێکە لەگەڵ کردەوەی سیاسی و بیری سیاسی پەیوەندی هەیە. بەگشتی لە پێکهاتەی هەموو باوەڕ و بۆچوونەکاندا بەدڵنیایی ئاراستەیەکی ئایدۆلۆژی ئاشکرا یان شاراوە تەیارە. واتە بیچم و پێکهاتەی هیچ باوەڕێک، کردەوە و دژکردەوەی هیچکەسێک ناتوانێ هەڵگری ئایدۆلۆژی نەبێت. هەمووان لە هەناوی ئایدۆلۆژیەکاندا دەژین. دیارە وەک تێئۆری لەوانەیە کەس لەگەڵ ئەم وتە دژایەتی نەکا، کەچی لەوانەیە ڕۆژانە و لە کردەوەدا لایەنی بەرانبەرمان بەوە تاوانبار بکەین کە تۆ کەسێکی دوگم و ئایدۆلۆژیکی! لەملاشەوە خۆمان لەو تاوانە دوور بکەینەوە! بەڵام ئەم جۆرە هەڵسوکەوتانە هەرگیز واقیعی نین و زیاتر خۆ گێلاندنن. ئەگینا چۆن دەکرێ باوەڕ و بۆچوونەکانمان هیچ ئایدۆلۆژیایەک لەخۆ نەگرن؟! ئەوەش گەورەترین کارەساتە ئەگەر لەم واقیعە تێنەگەین؛ چۆنچۆنی دەکرێ کاریگەری سیاسیی کردار و وتن و نووسینەکانمان نەزانین و لە کاردانەوەیان ئاگادار نەبین؟ بۆ ئەوەی بزانین وتەکانی کەسێک هەڵگری کام ئایدۆلۆژین، دەبێ ڕاشکاوانە وتە و کردار و دەربڕینەکانی وردبینانە ڕەخنەکاری سیاسیی بکەین تا بۆمان دەرکەوێ ئەو کەسە ئاگا یان نائاگا لەکوێ و چۆن دەکەوێتە خزمەتی باوەڕ و ئامانجە سیاسیەکان و چۆن بە قازانجی ئایدئاکانی دیکە هەڵویست دەنوێنێ و چۆن دەجوڵێتەوە؟

"بەکورتی ئایدۆلۆژیکبوونی کردەوە یان دەقێک خۆبەخۆ بابەتێکی بایخدارانە نییە. لانیکەم هەموو کردەوەیەکی مرۆڤایەتی لە گۆڕەپانێکی پڕ لە ململانێدا دەستەبەر دەبێ و دواجار سیاسەت و ئایدۆلۆژی تایبەت بەخۆی هەیه، تەنانەت ئەگەر کەسەکانیش ددانی پێدا نەنێن. گرنگ ئەوەیە چالاک، نووسەر، ڕۆشنبیر... سەرەتا بۆ ئاراستەی ئایدۆلۆژیکی خۆی ئەخلاقێک ڕەچاو بکا و ئاراستەکان بناسێ. پاشان پێویستە بزانێ وتە و نوسین و کردەوەکانی، ئاو بە ئاشی کام ئایدۆلۆژی دەکەن؟ دەکەونە خزمەتی کێوە؟ دەبێ بزانین پەرە بە کام گوتار دەدەین. نابێ فێڵ لە بەردەنگ و خوێنەر بکەین، پێویستە ئایدۆلۆژی خۆمان ڕاشکاوانە باس بکەین و ڕوانگە و ئاواتی فکریی خۆمان نەشارینەوە.

🔅 کۆمەڵگای ئێمە بەردەوام دوو هەڵە دەکات: لەلایەکەوە #ئایدۆلۆژی و #دەمارکرژی تێکەڵ دەکا. دەمارکرژی، کە تەژییە لە نائاگایی، جێگای ئایدۆلۆژی- بەمانای چێوارچێوەیەک بۆ بیرکردنەوە - دەگرێتەوە. بۆیە ئەم دۆخە دنیابینی ئێمە تێکدەدات. ناشزانین بیری خۆمان چۆن دەرببڕین، گوزارەکان بۆمان دەروونی نابنەوە. ئەمە لە بواری ئەندێشە و تێئۆریکەوە کۆمەڵگای ئێمە گەلێ هەژار و هەڵۆڵ دەکا.

ئەو هەڵە مەجال بۆ هەڵەیەکی تر دەکاتەوە: واتە کاتێ گوتارەکەی خۆمان نەناسیەوە، زۆرجار نەخوزراو یان لە ڕووی دڵسۆزییەوە لەجیاتی خزمەت بە گوتارەکەی خۆمان دەکەوینە خزمەتی گوتار و ئایدۆلۆژی ئەویترەوە. بەمبۆنەوە زۆرجار لە کۆمەڵگای ئێمە بێسەروبەرییەکی سەیروسەمەرە دێتە بەرچاو، دەمارکرژی بێجێگە، لەگەڵ نەناسینی ئایدۆلۆژی و نەدۆزینەوەی گوتارێک بۆ چۆن بیرکردنەوە و چۆن قسەکردن و چۆن هەڵسوکەوتکردن، کۆمەڵگای ئێمەی تووشی پاشاگەردانی و سەرلەشێواوی کردوە.

🤝ئێمە لێرەین ↙️
🆔* @parantez_net 🌾*🌾🌾🌾🌾🌾🌾**

فایل #pdf

📗 بزافی ڕۆمانتیسم و پیرەمێرد

✍#کەیهان_عەزیزی

لێرەین ↙️
🆔* @perantez_net 🌾*🌾🌾🌾🌾🌾🌾**

🔳   شــــەڕ

✍د. محەمەد ئیبراهیم باستانی پاریزی

🔃 وەرگێڕ: #پەرانتێز

ویل دۆرانت دەڵێ: "شەڕ یەکێک لە توخمە ڕاوەستاوە هەمیشەییەکانی مێژووە، لە کۆی 3421 ساڵ مێژووی نووسراو کە لە شارەستانیەتی مرۆڤایەتیدا تۆمار کراوە، تەنیا 268 ساڵ بەبێ شەڕ تێپەڕیوە."
بە وتەیەکی تر، هەرگیز ئاشتییەک لە ئارادا نەبووە. ئاشتی شتێک نییە جگە مەودای نێوان دوو شەڕ. بە وتەی "نوویکو" کۆمەڵناسی ڕوس: دووپاتبوونەوەی شەڕەکان پێشان دەدات کە شەڕ هیچ کێشەیەک چارەسەر ناکات، کێشە ئەوەیە کۆتایی 8000 [پەیمانی] ئاشتی (لە 1700 ساڵ پێش لە زایینەوە تا ئێستا 8000 پەیمانی ئاشتی بەستراوە) سەرلەنوێ تووشی شەڕ بوەتەوە، کەوابوو دەکرێ بڵێین ئاشتیش هیچ کێشەیەک چارەسەر ناکات. ئەگەر مرۆڤایەتی ڕووبه گەشەکردن چووە و ئەگەر بناخەی مێژووی جیهان بەرەو گەشەکردنە، لەبەر ئەوەیە مێژووی ئێمە تژییە لە شەڕ، کەوابوو شەڕ دەبێ یەکێک لە هۆکارەکانی گەشەسەندن و گوورانی شارەستانیەتەکان حەسێب بکرێت.! بە دەربڕینێکی تر خاڵی دەسپێکی گەشەسەندنی هەر شارەستانیەتێک بەرەو شارەستانیەتێکی سەرتر لەسەر سەکۆی شەڕ وەستاوە. واتە شەڕ هەرچەند شارەستانیەتێک دەباتە ژێر خاکەوە، بەڵام وادیارە لەسەر وێرانەکانیدا بنچینەی شارەستانیەتێکی مەزنتر چێ دەکات، هۆکەشی ئەوەیە دۆخی جیهان، پاش هەر شەڕێکی گەورە، لە دۆخی پێش لە شەڕ باشتر بووە.
بەڵام ڕاستییەکی تریش هەیە، ئەویش ئەوەیە زۆربەی ئاڵوگۆڕی ژیار و فەرهەنگی مرۆڤایەتی، ڕووبە گووران (تکامل)، لە ڕێگەی ئەم شەڕەوە وەدەست هاتووە.
کۆمەڵناسەکان لەمەڕ ئەم دیاردەی کۆمەڵگای مرۆڤەوە باوەڕی دژبەیەکیان هەیە، بەڵام شتێک بۆیان سەلمێنراوە کە یەکێک لە هۆکارەکانی گوورانی مرۆڤایەتی شەڕ دەزانن. چون نزیک بە گشتی داهێنانە گەورەکانی جیهان لە گەرمەی شەڕە گەورەکان سەریان هەڵداوە، لە کەڵکوەرگرتن لە ئاگرەوە بگرە تا دۆزینەوەی باروت، لە دروستکردنی مەنجەنیقەوە تا دۆزینەوەی پنیسیلین و ئەتۆم و موشەک و باڵگرتنەوە لە ئاسمانەکان و گەیشتن بە مەریخ...!
نەڵێن باستانی پارێزی بە لایەنگریکردن لە شەڕ هەڵساوە. ڕاستیەکە ئەوە سنوورەکانی ئەمڕۆکانەی ژیاری جیهان شەڕەکانی سەدەکان و ساڵەکان هێڵ کەشیان کردووە.
ڕاستە "شەڕ کێشەی شەڕ چارەسەر ناکات"، بەڵام هەر ئەم شەڕە بووە زۆربەی "کێشەکانی ئاشتی" چارەسەر کردوە.

*🤝 لێرەین ↙️
🆔 @parantez_net
➖**➖*➖➖➖➖➖

🔳 جیاوازی و تازەگەری لە شیعردا

✍#کەیهان_عەزیزی

لە پانتای بەرینی ھونەردا ناتوانین باس لە گەشەکردن بکەین. گەشەکردن ئەو چەمک و ڕەوتەیە زیاتر لە دونیای تەکنۆلۆژیا و زانستدا مانای ھەیە. تراکتۆر لە بەستێنی وەرزێڕیدا لە گاوئاسن گەشەسەندووترە، کەوابوو، تراکتۆر لە گاوئاسن باشتریشە. بەڵام گەشەسەندووتر و باشتربوون، قۆناغ قۆناغ و لۆژێکی بەرەوپێشەوە دەڕۆن و بەردەوام لە بوونابوون(صیرورت) دان. زانست دەکرێ لە بەرامبەری وارگەکانی ڕابردووی خۆی ھەڵویستێکی نەبێت؛ کەچی شێعر وەک بەشێکی گرنگ لە جۆغرافیای ھونەر، ناتوانێت لە ئاست مێژووی خۆی بێلایەن بمێنێتەوە و ھەڵویستی نەبێت. لە دونیای شێعر، لە جیاتی گەشەسەندن و باشتربوون دەبێ باس لە «جیاوازی» و لەیەکنەچوون بکەین. چوون شێعر و شاعێر لە سەریان فەرزە، بەردەوام ھەوڵی خۆ جیا کردنەوە بدەن. شێعر پێویستە بەنیسبەت مێژووی خۆی خوێندنەوە و پلانی ھەبێت، ئەڵبەت ئەم ھەڵویستگرتنە بۆ ئێنکارکردن و گالتەپێکردن نییە؛ بەڵکوو، بۆ خۆ جیاکردنەوە و بۆ دووبارە نەکردنەوەیە. چوون یەکێک لە ئەرکە گرنگەکانی شاعێر ئەوەیە ھەوڵبدات لە جیهانەکانی‌تر نەچێت. بە دڵنیاییەوە جیاوازبوون جەوھەری شێعر پێکدێنێت. شاعێران ھەمیشە لەو ھەوڵەدان شتێک بنووسن کە پێشتر کەس نەینووسیوە. ھەموو شێعرێک بە سەرکەوتوو و ناسەرکەوتووشەوە لە ڕاستیدا ئەم ھەوڵەی بۆ دراوە.
ھەر بەو تەرزەی کە پێشتر گوتم جیاوازی زاتی شێعرە. یەکەم شاعێر لە پێناوی جیاوازیدا شێعری نووسیوە، بە دڵنیایی دواھەمین شاعێریش ھەر بەو خۆزگە و ئاواتەوە شێعر بەرھەم دێنێت. ئەگەر جیاوازی جەوھەری شێعر بێت، دەکرێ وەک یەکەم وارگە و یەکەم ھەنگاو لە ھونەری شێعردا لێی بڕوانین. بەڵام پاش ئەم یەکەم وارگە نۆبەتی دووھەم وارگەیە کە لە بۆچوونی مندا ناوی «تازەگەریی»ە. تازەگەری پلەیەکی ترە لە پرۆسەی بە شێعرکردن، شاعێر بە پێچەوانەی جیاوازییەوە پێویستە بەسەر پلەی تازەگەریدا بەئاگا و وریا بێت. لەوانەیە شاعێرێک بە شێوەی خۆڕسک یان لە ڕووی بەھرەی شاعێرانەوە بتوانێت خۆی جیاکار بنوێنێت، بەڵام تازەگەری زانیاری و خوێندنەوە و خۆماندووکردن و ھەنبانەیەکی زەنگینی پێویستە.
    شتێک کە من ھیچ لێی دوودڕنگ نیم ئەوەیە درەختی تازەگەری لە کانیاوی جیاوازییەوە ئاوی پێ دەگات و دواتر پەلوپۆ دەردەکات و ئینجا لەق و چڵێکی‌تری لێ دەبنەوە. کەوابوو جیاوازی مەرجە بۆ تازەگەری، بەڵام بەس نییە. شێعری سەرکەوتوو نابێ تەنیا بە جیاوازبوون ڕازی بێت. چوون ھیچ جیاوازیەک ناتوانێ بە تاق و تەنیا نوێخوازی مسۆگەر بکات. تازەگەری ھەندێ کەرەستە و ھەندێ شتی‌تری جگە لە جیاوازی گەرەکە کە شاعێر پێویستە وەچنگیان بخات.

لە ھەوڵەکانی جیاکاریدا شاعێر دەکرێ، ڕابردوو بە لەونێکی‌تر و بە شێوەیەکی جیاوازتر بەڵام وەک خۆی هەمتر بکاتەوە و پێداگریش بکات و بڵێ من شاعێرێکی جیاکارم. کەچی لە بەستێنی تازەگەریدا ئێمە بۆمان نییە سوننەت و ڕابردوو هەمتر بکەینەوە. ئەڵبەت ئەمە بە مانای ئێنکارکردنی سوننەت و مێژوو نییە. بەڵکوو وەک لیۆتار دەڵێ: سۆننەت نەبۆ ئێنکار دەبێت نەبۆ تێکرار. بۆیە شاعێری نوێخواز نابێ ترادسیۆن جارێکی‌تر دووبارە بکاتەوە. بۆ نموونە بە باوەڕی من بێسارانی ھەم شاعێرێکی جیاوازە ھەمیش شاعێرێکی نوێخواز؛ بەڵام مەولەوی زیاتر شاعێرێکی جیاوازە تا شاعێرێکی نوێخواز. (دیارە ئەمە باسێکە زۆر ھەڵدەگرێ، با بمێنێ...)

یەکێک لە جیاوازییە سەرەکییەکانی مۆدێرنیتە بەگشتی و سوننەت بۆ ئەم باسە دەگەڕیتەوە کە لە جیهانی سوننەتدا دەبێ ترادسیۆنەکان ھاوشێوەی یەکتر بن و وەکوو یەک دووبارە ببنەوە؛ کەچی لە مۆدێرنەدا ترادسیۆنەکان دەتوانن لە گەڵ یەکتر جیاکار بن. مۆدێرنە خوازیارە، ھەموو ترادسیۆنەکان وەک نەریت بە ھەموو جۆراوجۆرەکانیانەوە لە خۆیدا تۆمار بکات، ئەویش نە بۆ سەرسپاردن، بەڵکوو بۆ تەجاوەزکردن و تێ شکاندن و تێ پەڕاندن. کەوابوو بە زمانێکی سادە تازەگەری بریتییە لەوەی ئەگەر ھاتوو تازەگەریەکانی دوێنێ گەڕانەوە نابێ ھەرگیز دووبارە ببنەوە. ئەمەش مسۆگەر نابێ، مەگەر سیستمی کۆنە بۆ سیستمی تازە بگۆڕین. و....

▫️درێژەی ئەم بابەتە بە ناوی "هەوڵێکی ڕەوا لەپێناو جیاوازی" لە کتێبی "ڕاڤەی پێدەشتەکانی شاخ" بخوێننەوە.

🤝لێرەین ↙️
🆔 @perantez_net
➖➖➖➖➖➖➖

فایلی #pdf

? مودێرنیتە، دوو ڕەخنەگری ڕادیکاڵ؛ مارکس و نیچە

✍#کەیهان_عەزیزی

?لێرەین ↙️
? @parantez_net
➖➖➖➖➖➖➖