Фейсбукдан олишибди. Мен ФБда катта материалларни ҳеч ким ўқимайди деб ўйлаб юрардим. Уларни хам ўқийдиганлар бор экан. Шухрат ака айтмаса, хабарсиз эканман.

Таниқли болалар шоири, устоз Турсунбой Адашбоев хотирасига бағишланган "Кўнгиллар тахтида мангу яшанг" деб номланган эссем "Ўзбекистон" радиосининг "Бедорлик" эшиттиришида эфирга узатилибди. Эшиттиришни тайёрлаган фидойи журналист Роҳила Юсуповага, шунингдек, бу хушхабарни менга илинган устоз Шуҳрат Маткаримга миннатдорчилик билдираман.

ТЎРТ МИНГ СЎМНИНГ МУКОФОТИ

Эрталаб бекатда турсам, 25-30 йилдан буён кўришмаган бир таниш опа келиб қолди. Қўлида ҳасса, қоматлари долдек эгилган, зўрға одим ташлайди. Мен бу опа билан 1986-1988 йилларда жамоа хўжалигида бирга ишлаганман. 7-синфдалигимда дарсдан сўнг далага чиқиб ишлардим. Дала шийпонида катта самоварда чой қайнатиб, уни челакка дамлардим-да, далада пахта ягана қилаётган ишчиларга олиб борардим. Хадича опа ўшанда 25-26 ёшларида эди. Чой узатсам, ичиб бўлиб: "Раҳмат, кам бўлма, ука! Илоҳим, мен ҳам ўз тенгимни топиб, сендек қошлари қоп-қора ўғлим бўлсин!" -дерди. Бироқ тақдир опага тенгини топишни раво кўрмади. Ота-онаси ўтиб кетгач, касалманд синглиси билан ёлғиз яшаб келмоқда. Ҳозир у 65 ёшда. Унинг тенги аёллар бардам, тетик. Хадича опа эса мункайиб қолибди.
- Амбулаторияга бориб, укол олиб келмоқчиман, қаттиқ шамоллабман. Автобус қачон келаркан ўзи? - деди опа овози маъюсгина титраб.
Автобус ҳар ярим соатда ўтади. Касал одамга кутиш осон эмас. Дарҳол опани амбулаторияга элтиб қўйиш учун такси тўхтатдим. Инсофи бор экан, таксист 1 км.лик наридаги амбулаториягача 4000 сўм сўради. Айтилган пулни унга узатдим-да ўзим Урганчга - ишга бориш учун маршруткага ўтирдим.
Ярим йўлда телефоним жиринглаб қолди. Кўтарсам, 5 йил олдин мендан 4 миллион сўм пул олганча қорасини кўрсатмай юрган танишим сўрашиб қолди.
- Гоҳ Қозоқда, гоҳ Ўрисга кетиб, пулингни қайтара олмадим, узр. Мен сени ишхонангга ахтариб келган эдим. Қарзимни бермоқчиман. Қачон ишингга келасан? - деди у.
Кутилмаганда томоғимга бир нарса тиқилгандек бўлди. 4000 сўмлик яхшилигимни Аллоҳ дарҳол мукофотлаганининг шукронаси билан тилим бир муддат лол бўлиб қолганди.
Дарҳақиқат, Аллоҳнинг карами кенг, ҳар қандай яхшиликнинг мукофотини эртами-кечми Ўзи берадиган меҳрибон Зот. Бир яхшиликка 10, 100, 1000, керак бўлса 4000 баравар ажр билан қайтаргувчи Ғани ва Воҳид илоҳдир У. Биз эса Унинг қудрати чексиз, карами кенглигини билсак-да, негадир савоб ишларни ҳар кун, ҳар нафасда қилишдан эринамиз...

Ҳонқа ҳаёти газетасининг 2025 йил биринчи сонида Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси Эрпулат Бахтнинг "Қуёш ва шамол ёрдами билан" номли бугуни куннинг долзарб мазуси бўлган электр энергияси ҳақидаги мақоласи чоп этилди. Шунингдек газетада яна Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси Содиқжон Иноятовнинг шеърлари чоп этилди. Газета саҳифаларини Муҳаббат Сапаева тайёрлади.

Shuhrat Matkarimning “Bozor” hikoyasini soʻzlar qoʻriqxonasiga mengzatdim. Odatda qoʻriqxonada u xoh oʻsimlik, xoh hayvonot olamiga mansub boʻlsin, biror turni asrab, koʻpaytirish amalga oshiriladi. Soʻzlar qoʻriqxonasida esa tobora unutilib borilayotgan soʻzlarni asrab qolinadi. Madaniyatlar, urf-odat va, hatto tillar bir-biri bilan qorishib, aralashib borayotgan bugungi kunda oʻz milliy tilimiz qoʻriqxonasi boʻlishi, albatta shart. Bunday soʻzlar qoʻriqxonasi – “Bozor” hikoyasiga oʻxshagan asarlardan iborat boʻladi.
Bir soʻz bilan aytganda “Bozor” hikoyasida insoniylik aqidasi tarannum qilinadi.
Bola paytimizda suv sotgan va qovun-tarvuzni tilimlab yoki kilolab sotgan odamning fe’li aynigan odam deb atashardi. Negaki, suv – Allohning ne’mati, u inson qoʻli bilan yaratilmaydi. Shu bois ham uni tekin ulashish, donishmandlar nazarida, juda katta himmat sanalgan. Qovun-tarvuz esa tirnoqdekkina bitta dona urugʻdan koʻkarib chiqib, palak yozib, quchoqqa sigʻmaydigan mahsulotga aylanadi. Bu ham Yaratganning inoyati. Shu bois ham undan katta daromad olaman deb maydakashlik qilish, koʻpchilikning nazdida fe’li noqislikdan darak beradi...
Hikoyadan oʻqiymiz: “Har bozor Qtoyning anoyi bozori shunday yoki taxminan shunday oʻtadi. Bu yerda savdo, mol talashish, olibsotar-u, dallollarning shovqinidan ham koʻra yaqinlarning quchoqlashib koʻrishishlari, osayishta hol-ahvol soʻrashishlari, bir-birovlarining quvonch-u dardlariga sherik boʻlib goh shodon, goh ma’yus gurunglari ustun. Bozorga odamlar koʻproq diydor, suhbat va koʻngil ochish uchun keladilar. Shunda bu bozorni bozor deyish kerakmi yo boshqacha bir ot qoʻyish kerakmikan, deb oʻylab yurganlarida bir koʻngilsiz voqea hammaning dilini ranjitdi. Kimdir xirrik etib uyulgan qovun uyumi yoniga tarozu oʻrnatib qovunni oʻlchab sota boshladi. Bozordagilar bu odamni ham, qovunning ham qayerdan kelganini bilmasdilar. Hammaning yuragiga sovuq bir his oʻrladi. “Nima bu? Kim bu?” Bu gap Sapar momoning qulogʻiga yetib borganida kampir ogʻir soʻlish oldi:
– Endi bu bozordan ham barakat ketadi, – dedi u tez-tez yoshlanib turadigan kichik va xira koʻzlarini oppoq koʻylagining uzun yengiga artar ekan nadomat bilan. – Bu yerlarga ham olib-sotarlar kelibdi. Ota-buvalarimiz hech qachon qovun-hormizni kilolab sotmagan...
Bozorga, bu gʻaroyib bozorga bir sovuq shamol oralaganday boʻldi. Odamlar endigi bozorlarimiz nechuk boʻlar ekan, deb oʻylanib qoldilar”.
Muallif tasvirlagan bozorga oralagan “sovuq shamol” shitob bilan oʻzgarib borayotgan globallashuv davrining shamoyili. Ma’lum bir hudud kishilari oʻzlari koʻnikkan urf-odatlarni toabad saqlab qolishga intiladilar. Biroq tashqi ta’sirlar natijasida bu urf-odat va ezgu an’analarga “tajovuz” qilinadi. Pirovardida ma’naviy aynish boshlanadi.
Shuhrat Matkarimning “Bozor” hikoyasi oʻquvchini ruhan bedorlikka va ma’naviy hushyorlikka chorlovchi bongdir.
Erpo‘lat BAXT

https://t.me/dillarbazmi

– Assalomu alayku-uum, Sapar xola! – deydi kungura pechday gavdasini iloji boricha egib Sa’dulla polvon oldiga toʻrt-besh kilocha guruch, ikki kilodan sal ortiq qoq oʻrik, oʻn –oʻn besh tovuq yumurta yozib oʻtirgan kampirga kapchaday ikki kaftini choʻzar ekan. – Nichiksiz? Jonlimisiz?
– Kimsaaan? –momo qoʻllarni xira koʻzlariga soyabon qilib boshini koʻtaradi. Uning oriq, mushtday gavdasi faqat teri va suyakdan iborat boʻlib qolgan. Kamirning boshidagi qavat-qavat oʻralgan oppoq katta lachagi boʻyniga ogʻirlik qilayotganday iyagi momoning ikki tizzasiga tegib turadi. – Sa’dullamisan?
– Hovva, menman xola, Sa’dullaman!
– Omon – sovmisizlar? Toʻxtajon farogʻat oʻtiribmi?
– Havvo, yaxshi!
– Kelin qoʻzilamadimi?
– Qoʻzilasa suyunchiliymiz-gʻoʻ! Oʻtiribdi hali.
– Haa, ikki jonini bir bersin ishqilib.
– Aytganingiz kelsin! Doyim tandormi?
– Xudoga shukur, chaqqon.
– Asa, salom ayting. Menam borin. Bol bilan karchika olib kelgan edim.
– Boragʻoʻy, bolam boragʻoʻy. Toʻxtajonga, oqtiqlarga salom ayt. Kelining qoʻzilasa oqtiqlardan birini yubor. Pinsiyadan suyunchi puli qoʻyibman...”
Hikoyaning ushbu sujetida “kungura pechday gavdasini iloji boricha egib Sa’dulla polvonning Sapar xolaga salom berishida, basavlat lachak oʻragan kampirning esa “Omon-sovmisizlar? Toʻxtajon farogʻat oʻtiribmi? Kelin qoʻzilamadimi?” – deya soʻrashishlarida mehr va oqibat, oʻzbekona muomala madaniyati, samimiyat ufirib turadi...
Adib tobora qorishib, oʻz asliyatini uniqtirib qoʻyayotgan xorazmliklarning soʻzlashuv uslubini ham mahorat bilan tasvirlab bera olgan. Hikoyada nafaqat shevaga xos soʻzlar, balki Quyi Amudaryo mintaqasiga xos iboralardan ham unumli foylanilgani tahsinga munosib. Asardagi “tovonglaganicha”, “haz etdi”, “qantarilgan”, “koʻziga chalinmagan koʻliklar”, “sang-sang poʻstin”, “kungura pechday”, “tovuq yumurta”, “oqtiq”, “tuvri”, “yooq”, “nixalayverar ekan” kabi oʻnlab soʻzlar, adabiy til nuqtai nazaridan shevaga xos soʻzlar deb baholanmasligi kerak. Aslida bu soʻzlar qadimiy turkiy tilning nodir yodgorliklari. Ularni tashib kelgan xalq ham endilikda oʻzgarib bormoqda. Radio, televidenie yoxud madaniy, iqtisodiy munosabatlarning jadal rivojlanishi hamda boshqa mintaqa aholisi bilan uzaro aloqalari kuchayishi natijasida shevalar ham oʻzgarib bormoqda. Ayrim hududlarga xos boʻlgan soʻzlashuv uslublari endilikda keskin oʻzgarishlarga uchramoqda.
Ulugʻ adib Abdulla Qahhor oʻzbek tili muammolariga bagʻishlangan maqolalarida oʻzbek tiliga chetdan atamalarni olib kelavermasdan, shevaga xos boʻlgan soʻzlarni iste’foda qilish lozimligi haqida ta’kidlab oʻtadilar. Jumladan, xorazmliklar shevasiga xos “uvildiriq” soʻzining ruscha “ikra” soʻzi oʻrinida qoʻllanilishiga Abdulla Qahhorning munosib hissasi ham bor.
Uzoq yillar davomida oʻzbek tiliga rus tilidan juda koʻplab atamalar “suqulib” kirib kelganidan tashvish chekdik. Endilikda ingliz, nemis va koreys, xitoy tillaridan ham yot soʻzlar kirib kelmoqda. Bu esa milliy tilimiz taraqqiyotiga jiddiy putur yetkazishi mumkin. Xorijiy soʻzlarni oʻz aslicha milliy tilimizda qoʻllash madaniyatsizlik sanaladi, albatta.
Dunyoda har bir soʻzning biror bir muqobili mavjud boʻladi. Muqobili boʻlmagan soʻzning oʻzi boʻlishi mumkin emas. Adabiy tilida muqobili boʻlmagan soʻzlar, Abdulla Qahhor ta’lim berganidek, shevalarimizda uchrashi aniq. Shu boisdan ham bugungi kunda shevalarni adabiy til nuqtai nazaridan kamsitish va ularni istifoda etishni cheklashga yoʻl qoʻymasligimiz zarur.
Dunyoda turkiy xalqlar birdamligi, ularning umumturkiy oʻrta soʻzlashuv tilini shakllantirish haqida bong urilayotgan ayni pallada shevalar muhim ahamiyat kasb etishi shubhasiz. Chunki har bir sheva qaysidir turkiy xalqning adabiy tilining ziynati sanalishi mumkin.

**SOʻZLAR QOʻRIQXONASIDA
KEZINMA

Shuhrat Matkarimning “Bozor” hikoyasini oʻqib...**

Adabiyot har doim yangilanishni talab qiladi. Bu ehtiyoj yoki tamoyilga aylanmagan boʻlsa ham nafis soʻz san’atidagi yangilanish, oʻzgachalik hamisha olqishga sazovor boʻlib kelgan. XX asrda oʻzbek nasri jadal rivojlandi. Abdulla Qodiriy tamal toshini qoʻygan roman va hikoyanavislik Oybek, Abdulla Qahhor, Said Ahmad, Asqad Muxtor, Shuhrat kabi adiblar yaratgan maktablarda oʻziga xos tarzda boshqacha boʻy koʻrsatdi. Soʻz kimyogari sifatida e’tirof qilingan Abdulla Qahhorning nasriy uslubi XX asrning 50-60 yillarida keng urfga kirib, nasrda badiiy asar yaratish deganda qahhorona uslub an’anaga aylanib ulgurgan edi. Bu davrlarda qalam tebratgan koʻpgina yosh qalamkashlar uchun bu uslub andaza vazifasini oʻtagani – ularning har bir ijod namunalarida yaqqol koʻzga tashlanib turishi sir emas.
1960-yillarning oxirlariga kelib Shukur Xolmirzayev va Oʻlmas Umarbekovlarning psixologik-dramatizm bilan sugʻorilgan hikoyalari an’anaviylikdan biroz chekingan holda izlanishning yangi qirralari kashf etila boshlaganini namoyon qila oldi. Koʻp oʻtmay 1970-yillarda Togʻay Murod mutlaqo oʻzgacha ijodiy uslub bilan adabiyot otligʻ maydonda adl boʻy koʻrsatdi.
Oʻz davrida Togʻay Murodning nazmga koʻkaldosh uslubini tanqid qilganlar, qoralaganlar koʻp boʻldi. Ularning aybi, menimcha, roman, qissa va hikoyalarning yozilishi boʻyicha adabiyot nazariyasi sifatida talqin qilingan qoidalarga mahkam yopishib olganliklarida boʻlsa kerak. Oʻz qarashlari va munosabatlariga ana oʻsha “temir qoida”ning daxl qilinishiga yoʻl qoʻymagan muxlislargina Togʻay Murodni oʻz davri adabiyoti uchun hodisa sanadilar. Aslida Togʻay Murodning yutugʻi – xalqona tilni oʻz asarlariga ortiqcha sayqal va bezaklarsiz koʻchira olganida edi. Yozuvchi oʻzbek tili, oʻzbekona soʻzlashuv uslubi, ba’zi otaxon adiblar oʻz asarlarida tasvirlaganidek, adabiy til qolipidan iborat emasligini isbotlay oldi.
Darvoqe, jaydari va tanti millatning til jozibasi mintaqalarda istiqomat qilayotgan odamlar soʻzlashuvlarida oʻz aksini topgan. Ularni sheva deb ham boʻlmaydi. Ular qadimiy turkiylarning sochilib ketgan javohirlaridir. Togʻay Murod ana shu javohirlarni oʻz asarlarida mahorat bilan qoʻllay oldi. Adib, asosan, Surxon vohasi aholisining soʻzlashuv uslubini qissalariga koʻchiradi. Ularni oʻqiganingizda goʻyo Vaxshivor togʻlari bagʻrida taralayotgan chanqovuz ohanglarini tinglagandek boʻlasiz. Yoxud soʻzlar jozibasidan bahramad boʻlganingiz sayin Boysun baxshilari doʻmbirasi saslari ruhingizga ma’naviy bir halovat bagʻishlayotgandek tuyulaveradi. Bu, albatta ijodkorning soʻz qudratining salmogʻini anglatadi.
Xorazmlik taniqli adib Shuhrat Matkarimning ijodiy uslubida ham Togʻay Murod asarlari singari adabiy joziba jilvalanib turadi. Toʻgʻri, Shuhrat Matkarim oʻz nasrini Togʻay Murod singari shoirona ohanglarga yoʻnaltirmaydi. Biroq uning ijodida ham soʻz jozibasi jilvalanib turadi. Xususan, “Bozor” hikoyasi Quyi Amudaryo mintaqasida tobora tanqislashib borayotgan soʻzlarning koʻproq qoʻllanilgani bilan e’tiborli sanaladi.
Hikoyani oʻqirkansiz, sodda va samimiy odamlarning bir-biriga munosabati, soʻzlashuv uslubi xuddi tarixiy film singari Sizni hayratga soladi. Globallashuv jarayonlari shitob bilan kechayotgan bugungi kunda avloq bir mintaqa – Qtoy ovulidagi odamlarning bir-biriga juda mehr-oqibatli insonlar ekani oʻquvchining havasini qoʻzgʻaydi.
Bozorda u-bu sotib oʻtirgan Sapar xola bilan devkelbat Sa’dulla polvonning uchrashib qolib, hol-ahvol soʻrashganini muallif shunday tasvirlaydi:
«...Polvon esini bilganidan beri shu bozorga keladi. Bola vaqtida uni bu yerga otasi ergashtirib kelgan. Oʻ-oʻoʻ, u vaqtlar. Bola boʻlgani uchunmi yo boshqami u vaqtdagi bozor ham, yozda oq kuylak-ishton kiygan, qishda sang-sang poʻstinlarga oʻranib oladigan chollar ham, Qilich baliqchining qozon boshida osib qoʻyilgan 100-120 kilolik laqqasidan kesib qovurib bergan baligʻining mazasi ham boshqachaday tuyuladi.

SENING NOMING ✨

?Muallif:
Erpo'lat Baxt ✍

?Ijroda:
Feruza ?