Жалғасы: Себебі ұлтты жұту, ойран қылу - бұл бізде жоқ, болуы да мүмкін емес. Өлгеніңді жасырасың, көмгеніңді қайтесің дегендей - бізге бұғуға болмайды. Бұл ірі орын [Бутырка, ОГПУ] болғасын біз айтпағанда кім айтады? Жығылсаң нардан, ажалың әлдеқайдан. Бұл жерге келген соң тәуекелмен санасуға тиіс. Енді қорғанудың жөні жоқ. Көп болса қазақ үшін құрбан болармыз. Онда тарихи борышымызды өтеген боламыз. Сен жаныңдағылармен сөйлесіп жазып бер, алдымен шығып, терезеден бер, байқап сақ болып”.
P. S.: Бұл төте жазумен жазылған Мырзағазы хатының қысқартылған нұсқасы. Абақтының 70-камерасындағы Мырзағазы серуен кезінде арадағы қабырғаның екінші бетіндегі 62-камерадағы Міржақыпқа лақтырған хатты бақылаушы қолына түсірген. Хат Т.Жұртбай жариялаған мәтін бойынша берілді.

Алашорда қайраткерлерінің ішінде қарағайға қарсы біткен бұтақтай, жүрек жұтқан азаматтың бірі - Торғай облыстық Әскери кеңесінің төрағасы Мырзағазы Есболов. Мырзағазы 1929 жылы Мәскеудегі Бутырка түрмесінде жатқанда көргі камерадағы Міржақыпқа былай деп хат жазыпты: “Жауап басталды. Бірте-бірте бәрімізге де келеді ғой. Сондықтан мүмкін болғанша сөзді бір ізге салған жөн ғой. Көпірде түйенің үлкені таяқ жейді. Әлбетте, салмақ төртеуімізге [Байтұрсынов, Дулатов, Ғаббасов] түседі, бұл анық.
Мен бұлай ойлаймын: біз кеңес жағындамыз. Қазақ үшін олардың болуы мүмкін пайдалы. Бірақ бұл сөздерден қазақтың бар мақсаты орындалды дей алмаймыз. Қужақ [Голощекин] барғаннан бастап, отаршылдық саясат басталып, жүріп жатқанын айту, қазақтың қолынан іс келетін азаматтарын бірін ұлтшыл, бірін бәлен деп партиядан айдап, ылғи оңбағандарды жинап алып, тап күресі деп отаршылдық саясат барлап жатқанын түгел айту. Міне, біз бұған қарсымыз, разы емеспіз. Бізді ұлтшыл деген - жапқан жала.

Бүгін Үкімет отставкаға кетіпті. Кейбір телеграм-каналдар «келесі премьер кім?» деген сауал қойып жатыр екен. Біз де Алаш премьерлері деген тақырыпқа еркін толғаныс жазып қояйық.
Алаш қайраткерлерінің ішінде премьер-министр шенін иеленген алғашқы қазақ – Мұхаметжан Тынышбаев. Мұхаң теміржол инженері, Қазақстанның оңтүстігінде қазіргі автомобиль жолдары мен Түрксібті салуға орасан зор, қайталанбас үлес қосқан азамат. Мемлекеттік Думаға депутат болып сайланған. Санкт-Петербургтен оқ бітірген. Аса білімді, кеңпейіл жан. Бірақ, менің ойымша, Мұхаң саясаткер емес. Халқының болашағы үшін, білімі мен беделіне қарай амалсыз саясатпен айналысқан. Тіпті, Қоқан қаласында Түркістан үкіметінің төрағасы болып сайланған жиынның өзіне бұл қалаға үй-ішін алып кетуге келіп, съезге Мұстафа Шоқайдың шақыруымен қатысқан. Мұхаметжанды үкімет төрағасы етуге ұсыныс тастаған да Мұстафа болса керек. Өйткені, осы съездің негізгі ұйымдастырушысы – Шоқай. Бұл сөзіміз М.Тынышбаевтың тұлғасын әсте де кемсіту немесе төмендету емес. Тынышбаевтың қазаққа жасаған еңбегі бұл пікірден кеміп қалмайды.
Түркістан автономиясының екінші премьері – Мұстафа Шоқай. Сол кезде жасы небәрі 28-де. Тіпті, 28-ге үкімет төрағасы болып сайланғаннан соң, бес күннен кейін толған. Нағыз саясаткер адам – Мұстафа. Бәлкім, сол кезде тәжірибесінде кемдік болған да шығар, бірақ табиғаты саясаттың адамы. Әттең, Түркістан мұхтариатының ғұмыры тым келте болды.
Ал, Алашорда төрағасы – Әлихан Бөкейхан. Әлиханның саясатқа ерте араласқанын, тәмам қазаққа саяси күресті, ұлт-азаттық жолындағы жанқиярлық жолды үйреткенін айтып жату да артық. Одан гөрі, Әлиханнан кейінгі толқынның ішінде, ел басқарудағы таңдау кімге түсер еді деген сауал маған үнемі қызық. Әлихан өз миссиясын орындап, саяси сахнадан кеткен соң, қазақтың саяси көсемі сол кезде кім болар еді деп ойлайсыз? Қияли сұрақ десеңіз, жауап бермеуге болады.

Жаһанша Орынбордағы съезден қайтқан соң, қыс ішінде Орал облысының съезін ұйымдастырады. Сол съезде Мәскеуге бару туралы шешім қабылданыпты. 1918 жылдың наурыз айында Жаһанша мен Халел, Кәрім Жәленов үшеуі Совет үкіметінің басшылары Ленин және Сталинге жолығады. Орынбор съезінің қаулысын көрсетіп, Алаш автономиясын мойындауды сұрайды. Сталин осы кездесуден соң, Семейдегі Әлихан, Халел Ғаббасов, Райымжан Мәрсековтерді төте телеграфпен (телефон емес) сөйлесуге шақырады. Мәскеу сапарынан Жаһанша мен Халел 12 миллион сом ақша алып қайтыпты. Сталин берген. Бірақ, жолда оны Саратов қаласының большевиктері тәркілеп алған екен.
Тарихшылар бұл сапарға Досмұхамедовтерді Алашорда басшылары жіберді деп жазады. Бірақ, нақты дерек көрсетпейді. Ал Жаһанша тергеуге жауабында “Орал съезінің шешімімен бардық” дейді. Семейдегі “Абай” журналы да “Кремльмен сөйлесіп жатқан сабаздарың екі Досмұхамедов екен” деп жазған. Яғни, бұл сөзде сүйсіну де, олардың барғанына таңдану да бар.

208 жауап. Сұлтанмахмұт 38 пайыз; Дұрысы Міржақып 37 пайыз. Мағжан 18; Жүсіпбек 5; Ахмет 2 пайыз. Яғни, сұрақ шатасатындай болыпты.

☑️ Орыс әдеби ортасында “Настольная книга” деген ұғым бар. Қазақ зиялылары мен саясаткерлері әртүрлі сауалнамаларда үстелімде Абайдың кітабы мен “Абай жолы” тұрады деп жауап беріп жатады. Ал, мына кітаптың менің столымда тұрғанына жиырма жылға жуықтапты.
♦️ Бұл - нағыз Алашорда тарихы жазылған кітап. Естелік емес, асыра сілтеуі жоқ, жеке бір ғалымның концепциясы емес - сол кездегі тарихи құжаттардың жинағы. Әрине, осы кітапты оқи сала ешкім де Алашорда тарихына толық қанығып кетпейді. Сөйтсе де, Орынборда 1917 жылдың желтоқсанында дүниеге келген Алашорда үкіметінің Қазақстанның прото бастауы - Алаш автономиясын құру жолындағы күресінің барлық контуры осы жинақта бар.
? Жинақта: Әлиханның Ленинге сенбеңдер деген листовкасы; Орынбор съезінің хаттамасы; Алаш автономиясы мен Алашорда туралы мақалалар; Алаш әскері, Сібір үкіметімен, Комучпен байланыс туралы құжаттар, Алашорданың қаулылары т.б маңызды тарихи құжаттар бар. Кітап 1920 жылдың көктеміндегі Алашорданың таралған уағындағы документтермен аяқталады.

Бұл - Сәлімгерей Жантөрин деген қазақ. Уақытында Әлиханмен қатар I Дума депутаты болған. Біз айтқан Уфа Мемлекеттік мәжілісінде төрт автономия тізе қоса күрессе, Башқұрт үкіметі мүддесін З.Уәлиди, Алашорда мүддесін Әлихан Бөкейхан, Түркістан автономиясы (өзбек, қырғыз, түрікмен, қазақ) мүддесін Мұстафа Шоқай қорғаса, Түркі-Татар мәдени автономиясының мүддесін қорғаған екі азаматтың бірі - осы Сәлімгерей Жантөрин. Уфаның дәулетті тұрғыны Сәлімгерей “Ғалия” медресесіне үнемі жәрдемдесіп, татар тілінде Петербургтан газет шығарған. Тіпті Бүкілресейлік үкіметтен татар автономиясын мойындауды талап етіп хат жазған.

Башқұрстандағы толқу башқұрттың ұлт көсемі Ахметзәки Уәлидиді еске түсірді. Ахметзәки Мұстафа Шоқаймен түйдей құрдас, студент кезінен дос болған азамат. 1918 жылы қыркүйек айында Уфада өткен Мемлекеттік мәжілісте башқұрт, қазақ, татар және Түркістан автономиялары - төртеуі бірігіп түркі-мұсылман мүддесін бірге қорғаған. Мәжіліске сол кезде большевиктерден азат етілген территориялардағы барлық Ресей демократиялық күштері қатысқан еді. 28 жастағы Ахметзәкидің Әлихан, Мұстафамен бірігіп, саяси пікірталас, ұлттық-территориялық автономия мүддесін қорғау, ұлт әскерін құру үшін күрескен бұл күндері тарих бетінде алтын әріппен жазылатындай уақиға. Ахметзәки большевиктерге қарсы башқұрт әскерінен екі дивизия құра білген. Уәлиди кейіннен эмиграцияға кетіп, 1970 жылы Стамбулда қайтыс болды. Оның “Естеліктер” кітабында Алашорда қайраткерлері туралы өте көп мағлұмат бар.