Балаҕан ыйа.

Түүнэ тымныйар, сарсыарданан хаһыҥ түһэр. Оҕуруот астарын хомуйуу, хортуоппуйу хостооһун былдьаһыктаах күннэрэ. Ыаллар оторго, эбэтэр кыстык олохторугар көһөллөр. Сайылык иһэ кураанахсыйар. Ынахтар күһүҥҥү ачаҕа мэччийэллэр. Кыһыҥҥы олоҕу оҥостуу үгэнэ. Көтөрдөр сыыйа соҕуруу дойдуларыгар кыстыы бараллар. Бу дойдуга олохтоох кыыллар кыстык олохторун оҥостоллор. Норуот күһүҥҥү билгэлэрэ: балаҕан ыйыгар этиҥ эттэҕинэ - итии күһүн, мас көтөҕөтө түспэтэҕинэ - тымныы кыһын уонна уута суох саас, куобах эрдэ маҥхайдаҕына - хаар эрдэ түһэр о.д.а. Балаҕан ыйын 13-гэр Киппирийээн күнэ: туруйалар бадарааннарга, маардарга мусталлар, үөрдүүллэр итиэннэ соҕуруу көтөллөр. Бастаан хатыҥнар, талахтар, оттон тииттэр саһараллар, устунан бэрт кылгас кэмҥэ көмүс күһүн кэлэн ааһар. Балаҕан ыйын 14 к. - Сэмэнэп: от, бурдук хомуура бүтэр. Ыаллар кыстык олохторугар тахсан, саҥа сэлиэһинэй бурдугунан алаадьылыыллар. Ыраас күннэр тураллар. Дьахтар сайына эргийэр. Дьахталлар сайыҥҥы күүстээх үлэттэн сынньана түһэллэр, сууналлар-тарааналлар. Ол да буоллар түбүктээх үлэлэрэ бүппэт: кыстык бэлэмэ саҕаланар.
"Дьахтар сайынын" кэннэ хаас кыыдаана кэлэр. Хотуттан тымныы тыал үрэр. Киһи тоҥон дьагдьайа сылдьар күннэрэ үүнэллэр. Хатыҥнар, талахтар ордубут сэбирдэхтэрин тыал бурайар, тииттэр көтөҕөлөрүн ыраастыыр тымныы ардах түһэр. Хаастар үөһэнэн ааспыт дьылларыгар дьогдьоот күһүн буолар. Оччоҕо кыстык хаар түһүүтэ хойутуур. "Кумаар күһүн хойутаан тыҥкынаатаҕына - ичигэс күһүн күүтүллэр"-диэн билгэлииллэр. Балаҕан ыйын 27 к. - Иһийээнэп: эһэ арҕахха, моҕотой хороонугар киирэр. Ый бүтүүтүгэр көтөҕө түһэн бүтэр. Көтөҕө түспэккэ, маска бэйэтигэр хаалан олунньу, кулун тутар ыйдар тыалларын кытары хаар үрдүгэр түстэҕинэ, тыа хаарын эрдэ быһа сиэн, уута суох саас буолар. (И. Сосин "Төгүрүк сыл" суруйуутуттан)

Былыргы уруу кэһиитэ.

1) Ат кэһиитэ - кэргэн кэпсэтэр эр киһи сулууга (халыымҥа) биэрэр убаһата.
2) Биһирэм кэһии - кыыс төрөппүттэригэр биһирэмнээн бэриллэр сүөһү.
3) Иһит кэһиитэ - сүөһүнэн бэриллэр халыым.
4) Көрдүүр кэһии - уол кыыһы сүгүннэрэригэр төрөппүттэрин сөбүлэҥнэрин ылар атыыта.
5) Күтүөт кэһиитэ - кэргэн ылар кыыһыгар ыалдьыттыыр иһин кыыс төрөппүттэригэр биир эмэ кыра сүөһүнэн бэлэх.
6) Кыыс кэһиитэ - сүктэр кыыс этинэн, дьэҥкир арыынан кэһиитэ. Былыр сүктэр кыыс кытыйатыгар, кытаҕар булгуччу ууллубут арыыны толору кутан ыыталлара. Баай кыыска 10-20 оннук кытаҕы, кытыйаны тэрийэллэрэ.
7) Оҕо оннугар көрөр кэһии - кыыс сүктэн барарыгар бэриллэр халыым сорҕото.
8) Сыарҕа кэһиитэ - кыыс төрөппүттэригэр күтүөт сылдьыбытын кэнниттэн ыытыллар эт.
9) Таҥара кэһиитэ - сүктэр кыыс килиэби, арыгыны таҥара мөссүөнүн кытта күтүөт дьиэтигэр аҕалар кэһиитэ.
10) Төргүү кэһиитэ - халыым элбэх өттүн биэрэргэ эбии кыра сүөһүнэн бэлэх.
11)Түҥүр (ходоҕой) кэһиитэ - күтүөт аймахтарга (кыыс эр дьонугар) кэһиитэ.
12) Улаҕа хаалар кэһии - сүөһүнү өлөрөн, этин буһаран дьоҥҥо-сэргэҕэ аһатар ас.
13) Уокка кэбиһэр кэһии - арыынан уонна буспут этинэн бэриллэр бэлэх. 14) Хоҥнорор кэһии - сүөһүнү өлөрөн түҥүрдэргэ, ходоҕойдорго түҥэтэн бэлэх биэрии.
15) Хоонньоһор кэһии - күтүөт буолар киһи ойоҕун бастаан хоонньоһоругар кыыс дьонугар илдьэр халыымын сороҕо (сүөһүнэн, эбэтэр этинэн).

Саха итэҕэлэ: кымыска сыһыан.

1) Көөнньө турар кымыс аттыгар улаханнык айдаарар, кыыһырсар көҥүллэммэт. Ону тутуспатахха кымыс "төннүөн" сөп.
1) Алгыска ананар кымыһы ким да эрдэ испэт. Ыһыах алгыһа түспүтүн эрэ кэннэ иһэр көҥүллэнэрэ.
3) Алгыс кымыһын туҥуй (быйыл төрөөбүт) биэ үүтүттэн көөнньөрөллөр.
4) Кытарах (быйыл төрөөбөтөх) биэ үүтүттэн көөнньөрүллүбүт кымыһы алгыс (ыһыах) да иннигэр иһиэхтэрин сөп. Тоҕо диэтэххэ бу биэ үүтүттэн былырыын кымыс көөнньөрөн, Айыыларга анаан тураллар.
5) Кымыһы сиргэ тохпоттор. Аньыы. Ыһыах кэмигэр "эбир хамыйах" диэн хас да сиринэн оҥо эбэтэр дьөлө хаһыылаах хамыйаҕынан өрө ыһаллар. Айыыларга - үс төгүл, иччилэргэ - биирдэ.
6) Алгыс кэмигэр уоту аһатар буоллахтарына, чороонтон холумтаҥҥа илиилэрин иһинэн (ойууга көр) кута түһэллэр.

P.S. "Саха төрүт култуурата" телеграм-сирэй үлэтин сэргиир уонна өйүөххүн баҕарар буоллаххына толук (донат) ыытыаххын сөп, манна (сбер):
2202 2067 5636 5776

Былыргы муостаах бэргэһэлэр.
Старинные якутские шапки с рожками.

Во многих архивных и опубликованных материалах по истории, археологии, этнографии народа саха есть упоминания, а в некоторых случаях даже довольно подробные описания старинных шапок с рожками "муостаах бэргэһэ" и "муостаах нуоҕайдаах бэргэһэ" (женская шапка с рожками и с султаном).
Конструктивные особенности рогатой шапки описаны у П.В. Слепцова: "Чопчу (навершие) рогатой шапки настолько очень большое, что современному человеку могло быть отдельной шапкой. Его шьют из лисьих лап или бобрового меха. У нарядной шапки по углам навершия нашивают два рожка из беличьего, рысьего или бобрового хвоста и так их обшивают, чтобы торчали как рога".
И.В. Константинов, опираясь на материалы погребений саха 18 в., описал женские меховые шапки с двумя рожками, насаженными на берестяные или кожаные стерженьки и опушенными меховыми кисточками, с вертикально расположенным между рожками на макушке шапки возвышающимся торчком прямоугольной формы, насаженным на берестяной каркас (как на фото).
Шапки с рожками были довольно распространенным головным убором, как правило их носили представители богатого слоя населения.

Умнуллубут, киэҥник туттуллубат буолбут тыллар. 2 чааһа.

1. Симиин - сибиэһэй, минньигэс.
2. Ньымаат - тугу эмэ киһиэхэ босхо биэрии, бэлэх
3. Сөтөгөй - сөп диэн тыл утарыта. Сөп дуу, сөтөгөй дуу?
4. Ураадыһан - барыларыттан үрдээн, хоройон көстөр көстүү.
5. Кулур - туох да булкуһуута суох, ыраас. Холобур, кулур кумах.
6. Суомах - кыра, улахана суох, дьадаҥы.
7. Тубар - сиигэ суох, хаппыт-куурбут. Олус аҕыйах, кэмчи, тутах.
8. Туймуу - туох эмэ үөскүүр, салҕанар төрдө.
9. Олодоһун - айдааннаах, дьалхааннаах. Холобур, олодоһун олох.
10. Түһүргэн - сүөһүнү дьиэҕэ өлөрөн иһиттэн, сыатыттан, этиттэн буһаран уҥа муннук остуолугар иччилэргэ анаан ууруу.
11. Моҕоло - киһини көмөр иин.
12. Кэниэр - кырыыс.
13. Курум - уруу, малааһын аһа-үөлэ.
14. Байаан - дьол.
15. Чоҕой - сыстан баран арахсан биэрбэт.

Оттон наарыһынай кумаахытын да, тугун да дьаһайбакка ороҥҥо сыппыта. Кини көмүлүөк диэки одуулуура, оһох кэннигэр муннукка Аана олорорун билэрэ уонна, тугу эрэ санаан, ыманньыйара. Аана наарыһынай көрөрүттэн сэрэхэчийэ санаабыта. Ыксыах, айманыах санаата киирэн сотору-сотору аан диэки көрүөлүүрэ, баҕар, Өргүһүм киирэн кэлиэ диэн. Ол эрэн ким да киирэр чинчитэ суоҕа: сыарҕа тыаһаабат, ыт үрбэт, уу-чуумпу этэ. Арай, наарыһынай өрө тыынара уонна оронугар мөхсөрө иһиллэн ылара. Аана, ону иһиттэ даҕаны, куттанара - туох эрэ куһаҕан, кэбэлкэй быһыы буолуохтааҕын сэрэйэрэ. Ити курдук наарыһынай син өр кэмҥэ Аананы одуулаан сытан баран туран таһырдьа таҕыста. Онно кини тулатын көрүннэ уонна, долгуйан, тыынын хаайа сыһан төптөрү киирдэ.
- Чэ эрэ, кыраһаабысса, бүтэһик чэйбин иһэн баран хомунуом этэ, киһим ырааппыта буолуо, - диэтэ бүтэҥи куолаһынан.
Аана чааккыга чэй кутан баран, сэрэхэчийэ-сэрэхэйичэ, остуолга чугаһаата. Наарыһынай ону эрэ күүппүт курдук ойон туран Аанаҕа саба түстэ...
Салгыыта тахсыа.

ӨРГҮС УОННА ААНА. Салгыыта 5.

Ааналыын кэпсэтэн баран эмээхсин
күнү быһа, кимиэхэ да көстүбэккэ, хоһун иһигэр оронугар сытан тахсыбыта. Кини Аанаттан итинник дьорхоот быһыыны кэтэспэтэҕэ, кыыс мэлдьи бас бэринэн, үрүҥ хараҕын өрө көрбөтүгэр үөрэнэн хаалбыт этэ.
- Ити эҥин араас хаамаайылар, атыыһыттар-эҥиннэр биһиги дьоммутун бутуйаллар! -
диэн эмээхсин Аана туохтан сылтаан уларыйбытын, дьорхоотуйбутун саныы сыппыта.
Онтон Аана ол күн Өргүһү көрсөн барытын кэпсээбитэ...
Икки сыл ааспыта. Өргүс туох баар балыгын атыылаан Аананы кэргэн ылбыта уонна, халыымын төлөөрү, эмээхсиҥҥэ икки сыл үлэһитинэн сылдьыбыта. Аана эмиэ икки сыл тухары кэргэнин кытта тэбис-тэҥҥэ
үлэлэһэн, энньэтигэр икки сиитэс ырбаахы, сарыы этэрбэс уонна куобах истээх эргэ сон ылбыта. Онтон кинилэр туундараҕа Өргүс олоҕор көһөн нам бааччы олорон саҕалаабыттара. Өргүс кыһыннары-сайыннары балыктаан тахсара. Кыһынын Аана дьиэтигэр соҕотоҕун хаалара, илим хатара, сайынын Өргүһүн кытары сылдьан балыктаһара, киэһэтин дьуукалатын астыыра, күҥҥэ хатарара. Билигин кинилэр мэлдьи дьуукалалаах этилэр. Өргүс иһэ ыларынан чэйи кытта сиирэ. Аана сотору кэминэн туундара олоҕор уонна соҕотоҕун олорорго үөрэммитэ, кини Өргүһү таптыыр уонна ытыктыыр этэ. Онтон Өргүс, быыс булла даҕаны, Аанатын аттыгар олорон баттаҕыттан, сирэйиттэн дуоһуйуор дылы сыллаамахтыыра. Кини кэргэнин ис сүрэҕиттэн таптыыра, сотору аҕа буолуохтааҕын сэрэйэн, үгэһи тутуһан, баттаҕын кырыттарбакка сылдьыбыта.
Арай биирдэ, Өргүс ыраах 80-ча биэрэстэлээх сиргэ чыырдыы барбытыгар, кини дьиэтигэр айаннаан иһэн аара сынньанан, чэйдээн ааһаары Дьааҥы уокуругун наарыһынайа (наарыһынай - суһал сорукка сылдьар, сурук таһар үлэһит) саха сирдьитин кытта тохтообута. Аана ыалдьыттар киирбиттэригэр чаанньыгын көмүлүөгэр оргута туруорбута, чааккылары бэлэмнээбитэ. Онтон остуолга дьуукала, кыра туус уурбута, чэйин кутаталаабыта.
- Кэпсээ, хайдах олордуҥ Аана? Өргүһүҥ ханнаный, идэтинэн чыырын батыһан соҕотохтуу туундараҕа хаалларан барда дуу? - диэн наарыһынай сирдьитэ ыйыталаста.
- Хайыахпытый, - диэбитэ Аана - кыралаан олоробут, киһим балыктыыр, мин дьиэбэр ону-маны гынабын. Ыыспаҕа да олордорбут үлэ бүппэт: мас, муус бэлэмниэххэ, илим хатыахха - онуоха дылы Өргүс сириттэн кэлиэ, киниэхэ чэй бэлэмниэххэ, эт буһарыахха диэтэххэ уһун күнүҥ кылгас курдук буолар. Бүгүн Өргүс эмиэ балыгар барда, онтон мин эһигини чэйдэтэ олордоҕум.
- Хайдах манна тэһийэҕиний, кырасаабысса, - диэбитэ хараҕын быһыччы көрөн наарыһынай, - Сыл устата биэстэн ордук тыыннаах киһини көрбөтүҥ буолуо? Арҕахтаах эһэҕэ дылы олохтоох буоллаххытый. Тулаҕытыгар - кураанах. Манныктан киһи бэйэтигэр да тиийиниэх курдук.
- Тоҕо оннук буолуой! Иккиэн үлэлиир үлэбит баар, онтон ордук биһиэхэ наадата суох, - диэн баран Аана бэйэтин оронугар барда.
Ыалдьыттар чэйдиир кэмнэригэр Аана оронугар олорон наарыһынайы одууласта. Аана кинини аан маҥнайгытын көрбүтэ. Кыбыгыр харахтаах, кэтит иэдэстээх, кытаанах баттахтаах, кини ордук сахаҕа майгынныыра. Ол эрэн кыһыл хааннаах сирэйэ, субурхай мунна - нуучча төрүттээҕин туоһулуура. Кини сирэйэ, илиилэрэ быдьыгынас итиик (хатаал) буолбут этэ уонна оройугар чүөччэр тараҕайдааҕа. Наарыһынай бүтэҥи саҥалааҕа, сорох тылларын муннунан саҥарара. Аана кинини тута сөбүлээбэтэҕэ, хоҥсуо саҥатын тириитин таһынан ылынан ыйытыыларыгар хоруйдаабат, кэпсэппэт буола сатаабыта. Ыалдьыттар чэйдээн бүппүттэрин кэннэ Аана остуолун хомуйда уонна, ыалдьыттар харахтарыгар көстүбэт курдук, көмүлүөк кэннигэр ону-маны гыммыта буола олордо. Кини иһигэр наарыһынай хаһан барарын кэтэһэрэ. Ол эрэн киһитэ ханна да ыксаабат курдуга, Аана киниэхэ наадыйбатын билэн өссө ороҥҥо сыппыта.
- Эн, атаһым, айанныы тур, - диэбитэ кини сирдьитигэр, - мин кумаахыларбын дьаһайан баран эйигин ситиэм. Ону истэн сирдьит саха тахсан барбыта, сотору буолаат сыарҕа хаарга сыыйыллар тыаһа иһиллибитэ.