Гўзал БЕГИМ
БИЛЛУР ДАЛАЛАРНИ ШУДГОРЛАЁТГАН

Мен сени танидим.
Чангда қолиб кетган ўн саккиз ёшим
Қўлларим танимаган ўз ҳовурини
Лабларимнинг ойнада аксин кўрсатган
ҳайратни орқадан олдга санаган
Қарашимни қаршиламаган
Капалак ёшимсан сен менинг

Мен сени танидим
Япроқларнинг ораларидан
Юрагимни тасвирга олган
Туйғулар тарихини битган эй китоб
Тирноғимнинг тилла хати ва
Осмонга қаламин теккизган
Ўчирғич топилмай туйғуларимга
Ҳисларим растасига эвирилгансан

Мен сени танидим
Ҳадя этаётиб гулқўғирчоқни
кўкламни қобирғасига уриб олганим
ойнинг энг инжа қарошини тарошлаганим
ҳавога пуфланган момақаймоқдай
ичимда учаётган қўнмаётган паргулим
юрагимга қопқоқ ясагич Устам

Мен сени танидим
Биллур далаларни шудгорлаётган
Эсноқ ва ёмғирни аралаштирган
Томиримга эмас, оёқларимга
Симобли ўлчагич банд этган
Титроғимни таҳрир қилгувчи
Бармоғим учидан сачраган қуёш
Мен сени танидим.

01.09.2021

Кибру ҳаво банд этди
Мойчечакнинг ўйини.
Кўз-кўз қилди қалпоқ-ла
Миттигина бўйини.

Кўп мақтанди. Бу эса
Зинҳор ёқмади чоғи.
Мойчечакдан аразлаб
Учи-иб кетди қалпоғи.

Муаллиф қаҳрамонларини жуда кичик ёшдан катта ҳаётга тайёрлайди, дунё муаммолари қаршисида танг аҳволга тушмайдиган миттивойлар фалсафасини яратади. Унинг қаҳрамонлари кўпроқ ўйинқароқ ва шўх болалар эмас, оламнинг фожеъий муаммоларига ечим излаётган донишманд ва файласуф болажонлардир.

Эрпўлатнинг қаҳрамонлари кузатувчан, фикрловчи, нозик тафаккур эгалари. Мен дунё адабиётида болаларни катта адабиётга, катта ҳаётга жуда кичиклигидан тайёрлашларини кўп кузатиб келаман. Болаларни “Боқ-Соқи” қофияли маънисиз, фақат қофиябозликка қурилган шеърлар билан алдашмайди. Энг муҳими, алдашмайди. Унга дўст, ҳамфикр, ҳаммаслак бўлишади. Боланинг ўй ва тафаккурини, қалбини аяш қабилида унинг тасаввурига, тахайюлига, тафаккурига душманлик қилишмайди. Айнан ростлик ва ростгўйлик, тўғрилик ва самимийлик бола ва болалар шоирини дўст қиладиган асосий омилдир. Шоирнинг “AРРA ДЕЙДИ” деб номланган қуйидаги шеърига эътиборни қаратамиз:

– Кесаман тез
Ёғоч тахта, “ғирта-ғийт”.
Дов-дарахт
Йиқиш асло чўт эмас.

Лекин баъзи
Одамларга ҳайронман.
Бир-бирининг
Пайин қирқиб, “ғинг” демас.

Эҳтимол, кимдир, болаларга ҳаётнинг бу қадар аёвсиз қирраларини кўрсатиш шарт эмас, деб ҳисоблар, мен билан муроса қилмас. Лекин мен “йўқ” дейман. Майли дунё адабиётини бир четга қўйиб турайлик, ўзимизнинг эртакларимизни, халқ ижоди намуналарини, Алишер Навоий ҳикматларини эсланг, буларнинг ҳар бири олдида катта ҳаёт турган болажонлар учун планканинг катта олинганига ҳужжатдир.

Хуллас, Эрпўлат япроқ шитиридан дунё муаммоларигача бўлган ҳодисаларни миттивойлар адабиётига кирита олган, унга болакайлар оҳангида маъно юклай олган улкан Шоирдир! Шоирнинг “Оғочлар фалсафаси” шеърига эътибор қаратамиз:

Ҳар оғочнинг танида
Aрмон ётади қотиб.
Титраб турар кузакда
Хазонлар видо айтиб:

- Тўрт фасллик умримни
Тикмаганман гаровга.
Нафим тегди кимгадир,
Тегмади ё бировга.

Бир кун келиб бўронлар
Йиқса охир танимни.
Ташлаб қўйманг, кўтариб
Устун қилинглар мени.

Гар ўймакор нақшлар
Тўлдирмаса қучоғим.
Иситишга ярарман
Бир кулбанинг ўчоғин.

Болалар адабиётида яратилган асарлар ўз вақтида улкан бир тилшунослик, тасвирий санъат, жуғрофия, математика, табиат, меҳнат дарсларидирки, ўқувчининг шу соҳадаги маълум билимини оширишга хизмат қилади. Э.Бахтнинг “Соя сўзи”, “Ўрик сўзи”, “Ловия сўзи”, “Хандон писта сўзи”, “Гилос сўзи” каби шеърларининг ҳар бири бола идрокидаги бадиий нутқлардир.

Эрпўлат Бахтнинг шеърлари болани дунё билан дўстлаштиради, жипслаштиради. Ҳаётдаги салбий оқибатларини кўрсатишга бағишланган шеърларида ҳам болани чин ҳаётга юзлаштириш орқали унинг тасаввурида яхшилик уруғларини ниш оттиради. Болаларга юракни, туйғуларни, қалбни "куҳ-куҳ"лаб артиб, уларни асраш қандай бўлишини кўрсатиб беради бу шеърлар! Улар электрон ойина янглиғ ҳам кўрсатади, ҳам электр манбаига эга.

Муҳими, Эрпўлат рост шоир, болага дўст шоир, нафаси ўткир шоир!
Муҳими, у болани алдамайди!
Болага ақл сотмайди!
Болага насиҳат қилмайди!
Болани зеҳнини сусайтирмайди!

Болаларни болаликдан рост сўзлашга, гўзалликларни ҳис қилишга, тасаввурларини кенгайтиришга, хаёлларини ўстиришга ҳаракат қилади. Зотан бу хусусиятлар Эрпўлат Бахт шеърияти тимсолида нафақат болалар адабиётига, эҳтимол, ҳар қандай адабиётга дахлдор бўлган фазилатлардир.

01.09.2024.

PS: Бугун менинг Хоразм-дўстим, Шеър-дўстим, Адабиёт - дўстим Эрпўлат Бахт туғилган кун! Қадри улуғ дўстимга дунёнинг энг тансиқ, энг гўзал, энг бахтли бахтини тилаб қоламан. Табриклайман, азиз ДЎСТИМ!

Гўзал БЕГИМ
ТУЙҒУЛАРНИ "КУҲ-КУҲ"ЛАБ АРТИБ
Ёки япроқ шитиридан дунё муаммоларигача

Адабиёт ҳамиша ривожланиш жараёнини бошдан кечиради. Чунки янги сўзнинг бадиий кўлам касб этиши ва ўқувчи идрокида маълум бир функцияни бажариши шундан далолатдирхабар беради. Адабиётда “Болалар адабиёти” номи нисбатан кеч, 18 асрга келибгина ном олган бўлса ҳам, унинг пайдо бўлиши жуда қадимийдир.

Бугун болалар адабиёти деб номланган асарлар ҳақида гап кетар экан, бу ҳар биримизни хушёр торттиради. Хўш, болалар адабиёти болалар олдидаги , оналар олдидаги, миллат олдидаги ўз вазифаларини қайдаражада қойиллатиб бажараяпти? Болалар адабиёти китобхон олдидаги эстетик, ахлоқий, дидактик функцияларини қандай адо этмоқда, деган савол пайдо бўлади.

Тўғри, биз собиқ шўро замонида мактаб партасида ўтирган болалар болалар адабиётида дидактика бош планга кўтарилган асарларни кўпроқ ўқиганмиз, ёд оларганмиз. Лекин ўша даврдаги ўзбек болалар адабиёти билан бугунги кун болалар адабиётини солиштирсак, осмону ер қадар тафовутни кўриш мумкин. Бизнинг болалигимиз дидактика, болага ақл ўргатувчи адабиётлар фонида қад рослаган бўлса, ХХI асрда ўқувчининг тасаввурига, идрокига, бадиий зеҳнига дахл қилувчи адабиётлар кўпайди.

Кейинги йилларда болалар адабиётига улкан ҳисса қўшаётган Худойберди Комиловнинг боласига “китоб мазали” эканлигини насиҳат қилаётган сичқони, Рустам Назарнинг партадошига севги изҳор қилиш ҳақида ўйлаётган митти болажони, Дилшод Ражабнинг қаримайдиган Қорқизи, Маъмур Қаҳҳорнинг уйида кўзойнаги қолиб кетган илоннинг судралиб бориши ёки Неъмат Душаевнинг тежамкорлик ҳақида қайғурадиган ақлли қаҳрамонлари бугунги болалар адабиётининг мўъжизаларидир. Шунингдек, Тилак Жўра, Чори Аваз, Муҳаммад Раҳмон, Салим Ашур каби катталар адабиёти вакилларининг шеърлари, асарлари ҳам уларни бир вақтнинг ўзида “ҳам боладай беғубор, ҳам ақлли” шоирлар эканлигидан дарак беради.

Шулар билан ёнма-ён, эҳтимол, шитоб билан кетаётган ижодкор дўстларимиздан бири, болалар адабиётининг ҳақли вакили Эрпўлат Бахтдир.

Мен Эрпўлат Бахтни олдинига жонкуярлик билан ёзилган публицистик мақолалари орқали таниганман. Унинг қишда қорни эритадиган ҳароратли мақолаларидан миллатпарвар, юртпарвар, хоразмпарвар бир инсон ўлароқ кашф этганман. Кейинроқ ўзи билан кўришдим. Суҳбатлашдим. Адабиётга, сўзга, илмга ташналигидан севиндим. Ҳайратларим Хоразм тарихи қадар қуюқлашиб, теран маъно касб этиб бораверди.

2003 йилда Москвада Олий Адабиёт курсидан таътилга сабоқдош дўстим, Россия Ёзувчилар уюшмаси аъзоси, шоира Алёна Ельцова билан бирга келдик. Ёзнинг жазирама иссиғига қарамай, Хоразмнинг у боши бўлган Боғотдан, охирги учи Қўшкўпирга келиб, меҳмонни ўзининг адабиёт ҳақидаги мулоҳазалари, миллий буюмлардан иборат ҳадялари билан лол қолдиргани эсимда.

Дарвоқе, истагимиз, Эрпўлат Бахтнинг болаларга аталган шеърлари, адабиётига қўшган бемисл хизмати ҳақида мулоҳаза юритиш эди. Унинг қаҳрамонлари зийрак, ақлли, замонавий, самимий, довюракдирлар. Эрпўлатнинг ёзганларидан бир нарса англашилади, у болаларга боладай эмас, катталардай муносабатда бўлади. Ўзи билан тенгдош инсондай отамлашади.
Масалан, Эрпўлат “Ким нима чақади?” шеърида шундай ёзади:

Ўткир ёнғоқ чақади,
Қилич писта ва бодом.
Данак чақар ҳовлида
Салима ва Гуландом.

Фақат синглим Севара
Юрак-бағрим ёқади.
Ойим билан дадамга
Ҳадеб мени чақади.

Аслида шеърнинг бошланиши у қадар катта бадиий-ҳиссий янгилик ташимайди, яъни кимдир ёнғоқ, яна кимдир данак чақади. Лекин шеър охирида маъно “чақиш” сўзига қаратилади. Яъни бу ерда муаллиф шунчаки ўқувчига бир маъноли ёки кўп маъноли сўзнинг семантикасини шарҳлаб қолмай, зимдан бу хислатнинг хунук оқибатларга олиб келиши мумкинлигини маъно остида англатади. Яъни муаллиф уқтирмайди, изоҳламайди, бильакс кўрсатиб беради.

Шунингдек, “Мойчечакнинг қалпоғи” шеърида ҳам гўзаллик билан кибру ҳаво ўртасидаги ҳарир парда шу қадар нозик пардаларда ифода этилганки, қойил қоласиз. Болаларга кибрли бўлма, демайди, балки, кибр сабаб мойчечакнинг бошидаги қалпоғи учиб кетганлигини нафис эпизодларда ифодалаб беради:

ДУРПОШШО
ЁМҒИРЛИ КУН ЭДИ...
Ёмғирли кун эди, кўнгул- осмоним,
Булутга тегди- ю, синди зиёлар.
Томчилаб пойингга тўкилдим, жоним,
Камалак рангида ёнди дунёлар.

Нигоҳлар зарбидан қулаган қўрғон,
Нигоҳинг тафтидан кошона бўлдим.
Эй сен мағрур шараф, эй сен мағрур шон,
Сенинг дардинг билан шоҳона бўлдим.

Камалакранг олам сенга муносиб,
Меҳринг тузоғида мангу бандингман.
.Муҳташам дардингни бағримга босиб,
Рўзи Маҳшаргача толемандингман...

Ёмғирли кун эди...

Дунё эшигида
сенинг расминг осиғлик турар
одамлар оёғини артиб уйга киргани монанд
кўзларини
юрагини
ўйларини
тозалайди сувратга қараб.

Сўз
машина тузатишдек  гап
тузалгиси келса
тузалади автоулов ҳам
қуёшга терс қарамайди кўкараётган майса
қалбга тескари юрмайди
дарё мавжларини севган одам
шеър, ҳа
машина таъмирлашдек гап.

Қуёш чиқмаса,
қуёшни калтаклолмайди одам
сувга чўксанг
қалбинг чўкиб кетар аввало
деразангни чертиб келган ёмғирни
наилож уйингга таклиф қиласан
йиғларкан
ҳеч қачон
ха-ҳо-ла-май-сан.

Бошини
нон ёпадиган печда пиширган
Сильвия Плат каби
шафқатсиздир шеър дегани ҳам
қалбинг ярасини
суртаверасан
суртаверасан
тугамайди
яра ҳам
қон ҳам.

Дунё эшиги очиқ
пойафзаллар бирам кўп
эшик олдида
едирилган
таъмирланмаган
йиртилган
иплари ечилган
пойафзалларнинг
кимдир
эсидан чиқариб
чопиб кетиб қолган оёқ кийимсиз.

Шеър
сувнинг шовури ичидаги оғриқдир
оқаётиб
оқар экан
яйраб оғрийди.

02.06.2024

Гўзал БЕГИМ
КЎЗ ЁШ-ЛА УЧАДИ ОСМОНДА ҚУШЛАР

Тўхтаб қолган кимнинг соати
юрагимнинг ёнида туриб
ортимга бекинган шабада янглиғ
эсса эди вақтнинг ҳайкали
эсаётиб
кўзларимнинг ичига тушса
тирноғимга лолалар чизса
кипригимга илиниб қолган
изтиробни учириб кетса
бироқ
мен буларни
тўхтаган соатга уқтиролмайман
шабадага айланаман фақат
эсиб ўтаман
юрагинг устида ярим кечаси.

25 август 2023 йил.

Хайр сўзи
йиғлаётган қушга ўхшайди
ахир қушлар
боғларни
тоғларни
севганларини
шундай ташлаб кетарлар
кўзёш-ла учади осмонда қушлар
булутларга суяб қанотларини.

25.08.2023

Гўзал Бегим
БУНЧАЛАР УЗУНДИР ҚОШИМ ОРАСИ

Эски аравада қолиб кетди ёз
ўлчайман япроқлар таассуротини
ичимда сирпанган ҳовур ҳаддини
менинг кўнглим билан ҳисоблашмасдан
ўтади ярим ой аксимдан балким
куз яқин.

Қушларга иссиқроқ кийим тикар куз
дарахтлар рўмолин силкир қўлида
менинг йўлим кесиб ўтган жазира
дилимга уммоннинг расмин тутади
ё пийрим, шитирлар самовий зулм
куз яқин.

Сенинг қошинг билан қошим ораси
бунчалар узундир, маҳобатли йўл
хаёт туширилган расмдир кафтим
сенга қараб турган денгиз - ойина
учиб келаётир бир қиз, бир қуюн
куз яқин

Кўтарилган қўлим умидга тушов
ҳеч не ўзгармайди, дилни туширсам
ёмғирда эзилиб турибди ҳиссим
шамоллаган ўйлар теварагида
кўмир-ла ёзилган кундалик - шарҳим
куз яқин.

Сенга жуда яқин, жуда олисман
отлар дупурлайди кўк гардишида
юрагимга имзо чеккан ул дайди
кузнинг кўнгли билан кўнглим қовушган
оҳ чеккан лоладай титрар нафасим
куз яқин.

26.08.2023

НАЖИБ ФОЗИЛ ҚИСАКУРАК

(Турк шоири ва мутафаккири)

(1905-1983)

ОНАМГА

Она, кирдинг тушимга.
Тўшагинг бўлсин дуом;
Мозорингда ушума*.

Англамам, англатолмам.
Тушган тушди пешимга,
Ортиқ муддатлар тамом...

ИЗОҲ:
Ушума* - совуқ ема, совуққа қотма, (совқотма), титрама.

ОНАЖОНИМ

Оқ сочли бошингни олиб қўлингга,
Қора хаёлларга тол, онажоним!
У титроқ қалбингни бахтнинг елига,
Бир инжа толадек сол, онажоним!

Дема: “Бир кун кечар қоронғуликлар”,
Кечанинг ортида яна кеча бор;
Болалар чинқирар, оналар йиғлар,
Ёшли кўзларинг-ла қол, онажоним!

Кўзларингда акси бир чуқур ҲЕЧнинг,
Қанотинг ёйилмиш чирпинмак учун;
“Бу қиш йўлчилик бор...” - деса гар ичинг,
Мени-да баробар ол, онажоним! ...

(1926 йил.)

Shamsiya Khudoynazarova ўзбекчалаштирди.

1. 1. 2016 йил.

ШЕЪРНИНГ АСЛИ:

NECİP FAZIL KISAKÜREK.

ANNEME

Anne girdin düşüme.
Yorganın olsun duam;
Mezarında üşüme.

Anlamam, anlatamam.
Düşen düştü peşime,
Artık vadeler tamam...

ANNECİĞİM

Ak saçlı başını alıp eline,
Kara hülyalara dal anneciğim!
O titrek kalbini bahtın yeline,
Bir ince tüy gibi sal anneciğim!

Sanma bir gün geçer bu karanlıklar,
Gecenin ardında yine gece var;
Çocuklar hıçkırır, anneler ağlar,
Yaşlı gözlerinle kal anneciğim!

Gözlerinde aksi bir derin hiçin,
Kanadın yayılmış, çırpınmak için;
Bu kış yolculuk var, diyorsa için,
Beni de beraber al anneciğim! ...

(1926)

Гўзал Бегим
КАФТИМ ЧИЗИҚЛАРИ ТУШИБ КЕТГАНДАЙ

Тоғларга салом айтинг.
Муҳаббат Тўхташева

Юрак ярасига бехато тегар
муштлари ўқталган тошларнинг
боши эгилгандир юлдузларнинг ҳам
Ой бармоғин лабига босиб
"Тссс" деганча ортга тисланар.
аср оловида лов-лов ёнаётган
мен тоғларга салом айтаман.

Одам тош асрини бошга кўтарган
тошларга ёзганди юракни ўйиб
тошлар дастурхонди энг азиз таом
ҳаёт оқар эди табиатдайин
мен тош отмайман энди ўзимга
мен тошларга салом айтаман.

Қўлрўмол эмасдир гиёҳлар ял-ял
тоғнинг эрка қизлари улар
кафтимдаги чизиқ тушиб кетгандай
чўзилиб ётибди ҳисларнинг изи
юзимни силаган шарор сувга ва
тонгли осмонларга салом айтаман.

Кўнглимнинг тугмаси узилиб тушган
сочбанди ечилган маъсум туйғунинг
ортимда соясин узууун солганча
тоққа ўрмалаб чиқади ҳузун.
мен қайтиб тушаман, расмим зериккан
тошдаги шеърларга салом айтаман.

Йиртилган сувратдан қурилган тоғлар
юракка ўрнашган қор мусиқаси
жуда диққинафас бир чанг асри ва
бўйнида дор изи қолган чўққилар
мен кўзим тушмаган изтироблар ва
бошин эгган қояга салом айтаман.

Қуриган ишончлар қувраб чайқалар
ойнинг оёғига зирапча кирган
бахтни чала туққан бир онадайин
ичимда бир дала тикон экилган.
пошнам тушиб қолган тош асрига ва
тиконларга салом айтаман.

26 июл - 18 август 2024 йил.
Зомин -Тошкент