Табиий генетик муҳандислик ҳамда геном билан лего ўйини

Ҳеч ким тасодифий ҳодисалар мавжудлигини инкор этмайди. Айниқса, ташқи таҳдидларнинг организм билан муносабатлари кенг доирада ўрганила бошлаган дунёда. Барча организмлар турли доирадаги бахтсиз ҳодисаларга дуч келади: иссиқ, совуқ, геномнинг шикастланиши, очлик, кимёвий моддаларнинг турли таʻсирлари, ички ва ташқи бахтсиз ҳодисалар, шунингдек бегона организмлар билан кураш ва бошқалар.

Ушбу ҳодисаларнинг аксарияти ёки барчаси ҳужайранинг ўша кунгача учратган ҳодисалари ва муносабатларига нисбатан мутлақо тасодифий бўлиши мумкин.

Тасодифий бўлмаган нарса бу ҳужайранинг таҳдидга жавобидир. Зарар тасодифий. Таъмирлаш эмас. Бу ерда ДНК шикастлишини олдини олувчи ҳамда шикастланган ДНКни тамирловчи ҳужайра механизмлари ҳақида ёзган эдим. Яна бир тамирлов механизми борки у нафақат аввал ёзилган махсус механизмлар каби ҳужайра ички имкониятларига таянади балки у ҳужайранинг "билиши"га ҳам асосланган. Яни маълум бир мақсадга кўра берилаётган жавоб реакциясида, кутилинган адаптацияни келтириб чиқариш.

Бу нима? Бу-табиий генетик муҳандислик. Ёки транспазон каби кўчиб юрувчи элементлар орқали ҳужайра ўз ДНКси ёки геномини қайта тартиблаши ва зарарни фаол равишда тузатишидир. (Mobil DNA)

Кўчиб юрувчи элементларни илк бор кашф қилган ҳамда уларнинг геномни актив таҳрир қилиш олиб кирган Барбара МакКлинток нафақат Нобел мукофотини олган эди, балки ўша даврда унутилган ёки аҳамият берилмаган, эволюциянинг билишга асосланган мақсадли назариясини ҳам асосчиси бўлган. Ҳозир кўчиб юрувчи элементлар орқали келиб чиқадиган адаптик мослашув янги бир назария учун асос бўлмоқда. Бу учинчи йўл ҳаракатида шаклантирилган Инклюзив биологик синтез.

Нусхалаш хатолари нафақат янги нарса яратмаслиги балки адаптик мослашувни келтириб чиқара олмаслиги ҳаммага маълум бўлиб улгурди. Қаршилар, кўп сўзламасдан жараённи ўз истаган кўринишда бўлганини исболовчи далил олиб келиши керак. Бу юкни учинчи йўл осонлик билан ҳал қилди, қарши томонлар ҳозирча жим.

Табиий генетик муҳандислик қандай содир бўлади?
Деярли ҳамма "лего" ўйинидан хабари бор. Бир хил маҳсулот ва тенг миқдордаги бўлаклардан турли уйлар, нарсалар қуриш мумкин. Ишлатилиниши керак бўлган нарсалар тенг бўлса-да, биз улар орқали жуда кўп турдаги уйлар, хилма-хил бинолар олишимиз мумкин. Албатта бу муҳандис маҳоратига боғлиқ яни "Лего"ни йиғаётган одамга.

Ҳужайра ҳам шундай қилади, у ҳам "лего" ўйинини геном билан ўйнайди. Нафақат бутун геном кўринишда балки храмасомаларда, ДНКларда, хаттоки бир ДНКнинг ўзида ҳам. У моҳир ўйинчи. У бир хил маҳсулотдан турли фенотип, яъни ташқи кўриниш ясай олади. Агар унга ташқи муҳит таъсири бўлса ва унга мослашув шаклини намойиш қилиш кераклиги ҳақидаги ахборот борса, иш битди, у кўчиб юрувчи элементлар орқали турли қисмларни жойини алиштиради, уйни қайта қуради, ҳамда шу орқали ўзгаришни келтириб чиқаради. Бу ҳам "лего" каби муҳандисликка асосланган. Фақат бу табиий генетик муҳандисликдир. Бунда муҳандис ҳужайра ва унинг ташқи муҳит билан муносабати натижасидир. Яъни у маълум бир нарса ёки жой эмас, балки мавжуд қисмларнинг ўзаро таъсирининг уйғунлиги маҳсули.

Бу қайта тартибланиш жараённи мақсадли эканлигини ҳамда унинг билишга асосланганини Барбара МакКлинток ҳам, бу фактни фанга қайта олиб кирган Жеймес Шапиро ҳам ҳимоя қилган эди ва учинчи йўл олимлари қилиб келмоқда.

Стресс остида ҳужайралар геномларини қайта ташкил қилади; транскрипсия пайтида улар турли хил локуслар ва хатто хромосомаларнинг турли қисмларини алиштиради, қайта тартиблайди, турли ўзга жойларга жойлайди. Жеймс Шапиро айтганидек, бу жараён тасодифий эмас, аксинча, ҳужайра механизмлари тасодифийликка имкон қадар қаршилик кўрсатади. Маълум бир қисмнинг ўз жойидан узилиши ва бошқа жойга кўчиб ўтиб бирикишини аниқлаган МакКлинток ҳам, турли қисмларнинг қайта тартибланиши янги белги хусусиятлар яратишини кузатган эди, ва у бу иши учун Нобел билан тақдирланган.

1-қисм 2-қисм 3-қисм

#Naturalgeneticengineering #MacKlintok #MobilDNA #Thethirdway

Табиий генетик муҳандисликнинг асосий таркибий қисмларидан бири транспозонлар ва ретротранспозонлар каби ҳаракатланувчи ДНК элементларининг организм геномида ҳаракатланишидир. Бу элементлар ўзлари билан генетик маълумот олиб, бир жойдан иккинчи жойга “сакраши” мумкин. Бу ҳаракат муҳим мослашиш шаклари ҳамда ўзгаришларнинг мақсадли эволюциясига олиб келадиган геномнинг қайта тузилишига сабабчи бўлади.

Транспозонлар, шунингдек, "сакраш генлари" сифатида ҳам танилган, ўзларини геномнинг турли позицияларига кўчира олади. Улар янги жойга тушганда, улар мавжуд генларни ёки тартибга солиш кетма-кетлигини ўзгартиради, бу эса янги генетик хусусиятларнинг яратилишига олиб келади. Бу механизм генетик хилма-хилликнинг ҳаракатлантирувчи кучи ҳисобланади. Мобил элементлар ҳар бир тирик организм геномининг катта қисмини ташкил қилади, хусусан одамларда 50 фоиз гача геном шу каби кўчиб юрувчи элементлардан ташкил топган. Тиббиёт ҳамда биологияга ихтисослашган нуфузли ресурслардан бири Pubmed' мақоласига кўра кўчиб юрувчи генетик элементларнинг геном бўйлаб саёҳати давомида, қайта шаклантирган геноми одамларга хос бўлган ташқи кўринишни шаклантириш учун асосий омиллардан бири бўлган.

Мобил элементлар орқали геномни қайта қуриш бактерияларда кенг доирада ўрганилган. Шунингдек уларда горизонтал ген трансфери сабабли турли бактериялар ўртасида геномни қайта қуриш содир бўлади.

Бактериялар якка организмлар эмас; улар бир-бири билан Quorum Sensing"' деб аталадиган жараён орқали мулоқот қилади. Quorum Sensing автоиндукторлар деб аталадиган кимёвий сигналларни чиқариш ва аниқлашни ўз ичига олади. Бактерия популяцияси маълум бир чегарага етганда, бу автоиндукторлар мувофиқлаштирилган жавобларни ишга туширадилар. Бу алоқа бактерияларга, ҳатто улар жисмонан ажратилган бўлса ҳам, уларнинг ҳаракатларини синхронлаштиришга имкон беради. Америка микробиологлари ҳамжамияти хабар беришича бактерияларнинг қуроум сигналлари орқали алоқа қилиши, инсонларнинг ўзаро ахборот алмашиши сингари активдир. Бундан ташқари бактериялар сигнални ташишни осонлаштириш учун махсус транспортерлардан ёки пуфакчалардан ҳам фойдаланиши мумкин. Улар турли сигналлардан, ўзи учун керакли махсусини фарқлаш имкониятини беради. Принстон университети профессори Бонние Басслер бу икки видеода бактериялар ўзара қандай суҳбатлашиши ҳамда бу жараён қуорум сигналлари орқали қандай амалга ошишини тушунтириб беради. Нима учун quorum sensing"' муҳим? сабаби у нафақат бактериал ҳужайранинг ташқи муҳитга ўзаро жавоб бериш имкониятини беради, шунингдек улар ўзларининг генетик ифодасини ҳам қайта тартиблай олади.

• https://youtu.be/KXWurAmtf78?si=zx4h6rF_ChfLG0x5

• https://youtu.be/q2nWNZ-gixI?si=NtgxFmzvfpNSoX7B

Бактериялар атроф-муҳит стрессига дуч келганда, улар геномларини қайта тартибга солишнинг ажойиб қобилиятига эга. Бу жараён тасодифий эмас; бунинг ўрнига, у тартибга солинган ва мақсадли. Бактериал ҳужайралар геномларни ўзгартириш учун мураккаб биокимёвий механизмлардан фойдаланади. Стресс транспозонлар каби мобил генетик элементларнинг ҳаракатини қўзғатиши мумкин, бу генетик материалнинг рекомбинациясига олиб кела олади. Бундан ташқари, ДНКни таъмирлаш механизмлари ва рекомбинация оқсилларини фаоллаштириш геномни таҳрирлашда муҳим рол ўйнайди. Хусусан транспозаза ферменти орқали маълум генлар ўз худудидан ажралиши бошқа жойга кўчиб ўтиши ҳамда бирикиш мумкин.

Бактериялар геномни таҳрирлаш ва ахборот алмашиш учун турли механизмлардан фойдаланади. Гомологик рекомбинация ҳужайраларга генетик материални бир-бири билан алмашиш имконини беради, бу хилма-хиллик ва мослашишни рағбатлантиради. Бу жараён қатъий тартибга солинади ва фойдали генетик ўзгаришларнинг киритилишини таъминлайди.

2024-yilgi Olimpiadada Imane Khelifning bahsli vaziyati.

2024-yilgi Olimpiada jins, jinsiy xususiyatlar va sportdagi adolat haqida qiziqarli va murakkab muhokamalarni keltirib chiqarmoqda. Ushbu muhokamalar markazida turgan sportchilardan biri — biologik jinsi atrofida savollar tug‘ilgan Jazoirlik bokschi Imane Khelif.

Biologik jins odatda XY yoki XX xromosomalarining mavjudligi asosida belgilanadi. Biroq, bu oddiy tasnif ko'plab holatlarni o'z ichiga olmaydi. Biologik jinsning aniqlanishi ko'pincha asosiy va ikkinchi darajali jinsiy xususiyatlar asosida amalga oshiriladi. Asosiy jinsiy xususiyatlar, masalan, jinsiy bezlar (tuxumdonlar yoki urugʻdonlar) jinsiy hujayralarni (tuxum yoki spermatozoid) va jinsiy gormonlarni ishlab chiqaradi. Ikkinchi darajali jinsiy xususiyatlar esa balog'atga yetish davrida rivojlanib, ovoz tembri, sochlar, mushak massasi va ko'krakning rivojlanishi kabi jihatlarni o'z ichiga oladi.

Genetik mutatsiyalar jins rivojlanishini belgilab berishi mumkin. Masalan, Androgen Insensitivligi Sindromi (AIS) genetik mutatsiya natijasida yuzaga keladi, bu esa androgen gormonlariga tananing javob berish qobiliyatini pasaytiradi. Bu sindromli shaxslar erkak xromosomalarga ega bo'lsa-da, ularning tanasi ayolga o'xshash xususiyatlarni rivojlantiradi. Bu holat va boshqa shunga o'xshash "jinsiy rivojlanishdagi farqlar" (DSD) interseksual shaxslar deb ataladi. Bunday shaxslar odatda an'anaviy jinsiy tasnifga mos kelmaydi. Swyer sindromi yoki gonadal disgenezis XY xromosomalarga ega bo'lgan shaxslar tuxumdon yoki testislar o'rniga rivojlanmagan gonadalar (strial gonadalar) bilan tug'ilishi bilan tavsiflanadi. Ushbu shaxslar tashqi ko'rinishda ayolga o'xshaydi va ayol ichki jinsiy organlari (masalan, bachadon va vagina) bo'lishi mumkin, ammo funksional jinsiy organlar mavjud emasligi sababli ular odatda bepusht bo'ladi. Hamda jinsni aniqlashda bir qancha muammolar keltirib chiqaradi.

Gormonlar tananing jinsiy xususiyatlarini belgilashda muhim rol o'ynaydi. Testosteron va estrogen eng muhim jinsiy gormonlardan hisoblanadi. Testosteron odatda erkaklarda ko'proq ishlab chiqariladi va mushak massasi, soqol o'sishi va boshqa erkak xususiyatlarni rivojlantiradi. Estrogen esa ayollarda ko'proq ishlab chiqariladi va ko'krak rivojlanishi, yog' to'planishi va boshqa ayollik xususiyatlarini shakllanishida roʻl oʻynaydi. Ba'zi ayollarda testosteron darajasi tabiiy ravishda yuqori bo'lishi mumkin, bu holat giperandrogenizm deb ataladi. Bu polisistik tuxumdon sindromi, tug'ma buyrak usti bezlarining giperplaziyasi yoki boshqa sabablar tufayli yuzaga kelishi mumkin. Giperandrogenizm sportda ko'pincha bahsli mavzuga aylanadi, chunki yuqori testosteron darajasi ba'zi ayollarga kuch va chidamlilik jihatidan ustunlik berishi mumkin.

Sportda yuqori testosteron darajasiga ega bo‘lgan ayol sportchilar, masalan, Imane Khelif, bahsli munozaralarni yuzaga keltiradi. Ko‘pgina elita darajadagi ayol sportchilarning tabiiy testosteron darajasi 0.12 dan 1.79 nanomol/litr (nmol/L) gacha. Ammo, ba'zi holatlarda, ayol sportchilarda erkaklar uchun odatiy bo‘lgan testosteron darajasiga ega bo'lishi mumkin. Misol uchun, Janubiy Afrikalik yuguruvchi Caster Semenya ayol boʻlishiga qaramay undagi testosteron 15.6 dan 29.3 nmol/L gacha bo‘lgan darajaga ega edi.

XY xromosomalarining mavjudligi o‘z-o‘zidan kimningdir jinsiy identifikatsiyasini aniqlash uchun yetarli emas. Jins biologiya, identifikatsiya va ijtimoiy rollarning murakkab o‘zaro ta’siridir. Ilm-fan asosiy biologik jinslarning ikkitagina — erkak va ayol — bo‘lganini tan oladi, bu ishlab chiqarilgan gametalar turi asosida (erkaklar uchun spermatozoidlar va ayollar uchun tuxum hujayralari) belgilangan. Ammo, jins ijtimoiy konstruksiya sifatida yanada keng qamrovli bo‘lib, ushbu ikkilik ta’riflardan tashqarida spektrni o‘z ichiga oladi.

Tabiiy genetik muhandislik bilan tabiiy tanlanishning nima farqi bor?

Agar ko'r-ko'rona evolutsion kuchlar ko'zlar, qo'llar, quloqlar va millionlab turlarning boshqa murakkab xususiyatlarini ham yaratishi mumkin bo'lsa, nega muhandislar avtomobillarni loyihalash yoki dasturiy ta'minot yozish uchun Darvin evolutsiyasidan foydalanmaydilar? Nega ular muhandislik maktabida darvinizmni o'rgatmaydilar?

Bugungi kun shuki tabiiy tanlanish ilohiy fazilatlarga ega bo'lgan darajada qudratli deb e'lon qilingan. Agar tabiat muhandislarga muhtoj bo'lmasa, uyali telefonlarni loyihalash kabinalarida tiqilib qolgan muhandislar uchun ozgina evolutsiya bilimi foydali bo'lar edi.

Biroq bu hech qachon ish bermaydi. Chunki tabiiy tanlanish yangi belgi-xususiyatlarni olib kelishdan koʻra uni saqlab qolish kabi evolutsion xarakterga ega. Shunga qaramasdan hali hanuz koʻpchilik tabiiy tanlanishga yaratuvchanlik xususiyati bilan nisbatan beradi. Bu xato. Aslida tabiiy tanlanish olib kelingan yangilikni muhitga mosini qoldirish uchun kerak boʻladigan saralov mexanizmi deyish mumkin.

Albatta savol boʻlishi mumkin, yangilik qanday keladi?

Garchi hozirda bu tasodifiy mutatsiyalar orqali deyilayotgan boʻlsada, mutatsiyalardan himoyalangan genom hududlari va mutatsiyalarni oldini olish uchun ishlovchi koʻplab hujayra mexanizmlari kashf boʻlgandan soʻng bu daʼvo soʻroqqa tutila boshlandi. Shu bois yangilik kelishini tushuntirishning eng yaxshi yoʻli maqsadga bogʻlangan genomni qayta yozish deyish mumkin. Yani tabiiy genetik muhandislik. Hammaga maʼlum boʻlib ulgurgan, transpazonlar va boshqa koʻchib yuruvchi elementlar orqali hujayra genomni aktiv tahrir qiladi va qayta tartiblanish orqali kichraygan, kattalashgan, yoki oʻzgargan genetik material yangi belgi-xususiyatlarni taʼminlashi mumkin. Bu jarayon nafaqat tasodifdan yiroq, balki hujayradagi nozik sozlamlar jarayonning natogʻri ketmasligini ham nazorat qiladi.

Qatʼiy nazorat va tartib ostida ketuvchi bu evolutsion oʻzgarish juda ham tez amalga oshiriladi va ish avvaldan qilingan reja ostida kechadi. Jeymes Shapiro yani tabiiy genetik muhandislik asoschisi taʼkidlashicha bilish, xohish va maqsad evolutsion biologiyaga yana qaytdi.

Bu mexanizmni isbotlash uchun men doim yoqtirgan misollardan biri sanoat zonalarida kuya kapalaklarning oq koʻrinishdan qora tusga qisqa vaqt ichida oʻtishidir. Bundan tashqari yana bir men yoqtirgan misol shuki Oxytricha trifallax yangi muhitga moslashish uchun 60 soat ichida genomini qayta tuzgan. 225 000 boʻlakka genomni sochgan holda uni qayta dasturlashtirgan holda yangi belgi-xususiyatlarga ega boʻlgan. Bu qayta yozilish eukaryotlarda kechgani va qisqa vaqtda muhitga moslashish shakli ishlab chiqilgani juda ham hayratlanarli boʻlishi mumkin. Aslida esa tabiiy genetik muhandislik bizga genomlar dinamik tuzilmalar ekanligini bildiradi.

Genomning qayta tartiblanishi qanday kechishini tushunish uchun lego oʻyinini oʻynab koʻring. Sizda bir xil va teng sonli materiallar boʻlmasin, koʻplab koʻrinishli uylar, binolar yasashingiz mumkin albatta oʻzingizni isteʼdodizdan kelib chiqib. Albatta hujayra ham genom bilan lego oʻynaydi. Bu uchun Barbara MacKlintok olib kirgan koʻchib yuruvchi genom elementari, muhit bosimi, nozik sozlamalar va molekulyar moshinalar, kesuvchi hamda birlashtiruvchi bir qancha fermentlar yetarli.

Xulosa shuki neo-darvinizmning gen markaziy nuqtai nazari hamda orttirilgan belgilar irsiylanishini sigʻdra olmasligi biologiyada paradigma oʻzgarishini keltirib chiqarmoqda. Epigenetika, gorizontal gen transferi... bilan bugungi kundagi evolutsiya nazariyasi yani Neo-Darvinizm keng doirada qarshilik duch kelmoqda. Albatta ilmiy nazariyani yaxshiroq ilmiy nazariyalar rad etadi. Hozirda bu nazariyaning oʻrniga Kengaytirilgan evolutsion sintez.) hamda Inklyuziv biologik sintez taklif qilingan. Tarafdorlari boʻlgan olimlar soni tezlik bilan oʻsib boryabdi. Albatta uchinchi yoʻlning hujayra markaziy koʻrinishi hamda maqsadga bogʻlangan evolutsiyasi eng yaxshi modelga aylanib ulgurgan. Xayr neodarviznim salom uchinchi yoʻl.

Muallif: @akhmadjonerkinjonov

Organizmlar shakllar ierarxiyasidir. Bakteriyalar turli shakllarda boʻlishi mumkin masalan tayoqcha, spiral, shar. Bir hujayrali eukaryotlarda turli organellalar mavjud va shuningdek tashqi tomondan ham harakterli shaklarga ega ular(amyoba, stentor). Ko'p hujayrali organizmlarda Volvoksdan murakkab eukaryotlar(gidradan planariyalargacha) bo'lgan shakllarning barcha turlarini o'ylab ko'ring. Hozir gap shakllar hamda ularning joylashuvi haqida ketmoqda. Tassavur qiling hayot shaklarining pastki o'rta diapazonda qisqichbaqalar, sakkizoyoqlar va qo'ng'izlar; yuqori o'rta diapazonda qunduzlar, atirgullar va odamlar; katta uchida kitlar, sekvoyalar va braxiozavrlar.

O'simliklar poya, barglar va gullar hosil qiladi. Hayvonlar shuningdek turli to'qimalarga ega. Keyinchalik toʻqimalar tana rejalariga birlashadigan organlarga aylanadi. Qanday qilib barcha bu 3-D shakllar chiziqli koddan paydo bo'ladi? Bu morfogenezning jumbogʻidir

Qadim zamonlardan beri ma'lum bir turning tuxumidan ushbu turning tegishli anatomiyasiga ega bo'lgan organizm paydo bo'lishi e'tirof etilgan. Bu qanday sodir bo'ladi?

Organizmlarining ajoyib murakkabligi, hujayra turlarining to'qimalar o'rtasida taqsimlanishidan tortib, tana a'zolarining shakli va joylashishiga va butun tana rejasining geometrik tuzilishiga nima sabab bo'ladi? javob genomda yotadi degan fikr keng tarqalgan, ammo bu unchalik oddiy masala emas; DNK oddiy oqsillarni kodlaydi - anatomik tuzilishni to'g'ridan-to'g'ri kodlash esa DNKda yo'q.

Genetika va molekulyar genomikaning rivojlanishiga qaramay, biz hali organizmning anatomik tuzilishini uning genomik ketma-ketligidan bashorat qila olmaymiz (uni anatomiyasi biz allaqachon bilgan genomlar bilan taqqoslashdan tashqari) va umuman biz kodlashni bilmaymiz. Xoʻsh bu tuzilmalarning joylashishi hamda ular shakli va boshqa geometrik masalalari nima orqali idora qilinadi?

Genning markazlashtirilgan nuqtai nazardan kelib chiqadigan natoʻgʻri qarashlardan biri DNKning tana tuzilishi va rejasinining yagona me'mori sifatida koʻrilishidir. Qisqacha qilib aytganda tirik organizmlar tuzilishi va organ hamda toʻqimalarining funksiyalari faqatgina genga bogʻliq emas. Shuningdek ular faqatgina genetik kod bilan kodlanmagan. An'anaviy qarashdan farqli o'laroq, bioelektrik kodga oid yangi tadqiqotlar DNKning o'zi katta hajmdagi anatomik tuzilmalarda to'qimalar va organlarning geometrik joylashuvini aniq belgilamasligini ta'kidlaydi. Buning o'rniga, ular bioelektrik signallar va hujayra xatti-harakatlarining dinamik o'zaro ta'siriga asoslangan keng qamrovli morfogenetik kodning mavjudligini tasdiqlaydi.

Barcha hujayralar faol ravishda elektr signallarini ishlab chiqaradi, uzatadi, qabul qiladi va ularni sezadi. Faqatgina nerv va mushak hujayralari bilan chegaralanib qolmaslik kerak. Ushbu elektr signallari orqali ular anatomiyaga oid koʻp narsani yuzaga chiqaradi.

Biologlar molekulalarning genetik kodlari haqida hozir juda yaxshi bilishadi, ammo anatomiya uchun dasturiy ta'minot qayerda?

"Terminator 2" filmida qotil mashina minglab suyuq metall bo'laklariga parchalanadi va keyin o'z vazifasini bajarish uchun o'zini tiklaydi. Bu maxsus effektlar bilan juda aqlli ishlab chiqarilgan kino deyishingiz mumkin, lekin ushbu kinodan biz kundalik hayotimizda koʻp bor duch keladigan muammo haqida fikr yuritmaymiz. Ushbu filmdagi temir mashinaning sochilishi soʻng qayta yigʻilishi haqida o'ylang har bir parcha qayerga borishi kerakligini qanday biladi? Shunga o'xshash yigʻilish va oʻta aniqlikda jamlanish o'zini qayta tiklashga qodir organizmlarda masalan gidralar, planariylar, aksolotllar va boshqa bir nechta turlarda kechadi. Shunga o'xshash jarayon barcha tirik organizmlarning embrion rivojlanish davrida ham sodir bo'ladi. Lekin bunga oid dastur ham axborot ham DNKda mavjud emas.

DNKdan tashqariga chiqish

Inson embrionining rivojlanishida bioelektrik kod o'sib borayotgan massaga qancha jigar hujayralari kerakligini, ular tanish jigar shakliga qanday joylashishi kerakligini va jigarni ta'minlash uchun qancha qon tomirlari kerakligi haqida axborot beradi.++