«ШУЧИЙ»И «МОХЧИЙ»И

Зийна хургда оаш, гӀалгӀашка “кузен” яха кхетам кхыча къамий бар санна боацаш. Вайчар наьна-йиший дезал белгалдоаккх, «шучий» аьле, кхыбараш «наьна-веший …», «даь-веший …», «даь-йиший …» ба.

Из ишта хӀанад аьлча - гӀалгӀай ширача кхетамга хьежача, шучий вӀаший кхоачарагӀа хул кхычарел. Цхьан нанас накхаца шурийца йокхаяь шин йишас шоаша шоай дезала накхара шур тийлача, цу дезалхой барт чӀоагӀагӀа хургба аьнна хеташ хиннад. Цига денз, из барт-кхоачарал хьагойташ къаьстта дош да гӀалгӀай меттала.

Цул совгӀа, шин шучий дезал шоайле «мохчий» хул, шин шучас царна шурийца бокхабаьндаьра. «Шурий гаргарло» оал цунах.

Дошлорг:
• шучий — шин йиший дезал
• мохчий — шин шучий дезал
• шурий гаргарло — цхьан кхалсага, е цхьа нана йола шин кхалсагий шурийца йола гаргарло

Дагалаца, Ӏомабе наьна мотт!

МАГӀЕИ ЭГӀЕИ

Дехьеи сехьеи йийцай вай кхо-диъ ди хьалха, иштта а «магӀа»и «эгӀа»и яха ши дош да вайга. Уж а нийса леладе деза.

**«МагӀа оагӀув» (е «магӀе») арахьа лоамен йистегӀа йоала оагӀув я, цӀен чу наӀарах гаьнагӀа йоала моттиг я, юрте юрта юкъе йоала моттиг я.

«ЭгӀа оагӀув» (е «эгӀе») магӀенна духьале я, арахьа арен йистегӀа йоала оагӀув я, наӀара юхнгӀа йоала моттиг я, юрта юрта арахьа дар да.

ТӀаккха, цу шин дешаца вӀашеайоагӀаш ши хьалхалг я - «хьал-»и «Ӏо»и. Саг хьалмагӀавоал, ӀоэгӀавоал.**

Цул совгӀа, уж ши дош шоай цхьаь леладеш а хул.

Саг шаьрача метте латташ вале:
• дӀа // дӀов — нийса хьа лакхала йола моттиг
• хьал // хьалов — хьол лакхагӀа йоала моттиг
• Ӏов — хьол лохагӀа йоала моттиг

ДЕХЬЕИ СЕХЬЕИ

Вай леладеш ши дош да «дехьа»и «сехьа»и яхаш. Уж ши дош нийса леладе деза.

**«Дехьа оагӀув» (е «дехле») саг дӀахьежа оагӀув я, е цунна хьалхашка йола, е из хӀанз дӀаверзаргвола оагӀув, е цо пӀелгаца хьокхаш йола оагӀув я.

«Сехьа оагӀув» (е «сехье») саг латта оагӀув я, е цунна тӀехьашка йола, е из хӀанз хьавенна оагӀув я.

Иштта а, цу ши дешаех хьаяьнна ши хьалхалг я - «дӀа-»и «хьа-»и. Уж хандешашта тӀатохача хана оагӀонга хьежжа лелаеш я. Саг дӀадехьавоал, хьасехьавоал, дӀавод, хьавоагӀ, дӀалу, хьаэц…

Дагалаца, нийса бувца вай мотт!**

МаӀача сага ханашцара лагӀаш
◉ хитӀоара да оал наьна кéра чу малхаваллалца волча сагах. Керда Ӏодаьча бéрах а оал ишта.
◉ кӀаьнк Ӏоваьча хана денз кхéр белгалонаш гучаяллалца (пхийттара валлалца) вола маӏа саг ва.
◉ зӀамсаг (зӀамига саг) пхийттара ваьнначул тӀехьагӀа саг йоалаеллалца вола маӏа саг ва.
◉ къонах саг йоалаяьча хана денз вола маӀа саг ва.
◉ воккха саг дегӀа низ дӀабаьннача хана денз е тӀехьен тӀехье хиннача хана денз вола маӀа саг ва.
◉ къоано** геттара ха яхá маӀа саг ва.

Ший хáнага кхáчарга хьежжá я‌ха еза маӀача сагах цӀераш.

ХОВРИЙ ШОАНА?

Тахана вай къамаьлагахьа дӀадаьржар фуд аьлча - боккхагӀа болча маӀача нахагеи кхалнахагеи «воти», «даьци» алар.
ХӀаьта уж ши дош шоай къаьстта маӀан долаш да. Гаргарча нахах йоахаш боча цӀераш я уж, нанах «нани» алар мо.

МаӀанаш:
• воти — даь веший боча цӀи
• даьци — даь йиший боча цӀи
• ати — наьна веший боча цӀи
• наьци — наьна йиший бочв цӀи

ХӀанз уж тӀехьара ши дош дукха леладеш дац, дукхагӀа сага цӀи йоаккх вай, амма хайча новкъа хӀаьта а хургдац.

Дукхачара оал, даьи наьнеи йижарех йоахаш йола боча цӀераш “даь цӀий”и “наьна цӀий”и маӀан долаш да аьле, бакъда из бокъонца ишта да е дац вайна ховш дац, тахана дешаш вӀаший тара хилар мара, моцагӀа кхы йола кеп хинна хила мег царга.

Дагалаца, лебе вай наьна мотт!

ГУРЖИЙ ЙОАЗУВ

Дукха ха йоацаш вай дийцадар, вай мотт гуржий хьарафашца (алапашца) язбелургбар аьнна. Сенна тара хургдар из?

Укх кӀалахьа аз хьайоалаергья ГӀалгӀай Мехка гимн, цу алапашца.

ГӀалгӀайчен гимн:
**ლოამიჲ მეხქჷ ხოზაღჷ დოლჷ დაყჷ
დჵა ჷ ლეაცა ულლ ჱო, ღალღაჲჩე,
ქურრჷ ჲოლჷშ ნიყ ჱო ჱაჲ დჵახო
დუნე მელ ლათთ ჲახჷ ჱო, ღალღაჲჩე.

ალლაჰ — დეალჷ, ნიძ ბა ღალღაჲჩენნჷ,
ჳეზჷნ — დეალჷ, ჲოახჷჲე ღალღაჲჩე.

ლეათთჷ დატტჷლ ჲოჴჴჷ ჲჷ ჩოჳნჷშ,
მოასთჷღჷშჷ ჱა დეღა ჲეარჷშ.
ეზდიჲ ხილბჷ ჱა ქერაჱჷ ყონგჷშ,
ჭირ ლეხჷ, ბოხჷბე ღეარჷშ.

ალლაჰ — დეალჷ, ნიძ ბა ღალღაჲჩენნჷ,
ჭირ ლეხჷ ნიძ ბა ღალღაჲჩენნჷ.

დუნენ ჩუჱჷ ლეხჷრგჲაც ათთო,
დეზჷ ვაჲნჷ ჱაღ ჲოაცჷ ჳახჷრ.
ლეათთჷ ოახჷშ დახჷრგდჷ ლეათთჷ,
ნიძ ჴოაჩე იზ ლეათთჷ ახჷ.

ალლაჰ — დეალჷ, ნიძ ბა ღალღაჲჩენნჷ,
ლეათთჷ ახჷ ნიძ ბა ღალღაჲჩენნჷ.

ბოყონგჷ სათუჳს ჱა უჲლაშჷ,
დოგ, თოჳ ნო, ლეთჷლუ ჱა ჭოაღჷ
თხა დეახე, ჱო ნასსჷზჷ ხიჲლჷ,
ქერთჷმუყჷ, დეხ დეალჷგჷ ოახჷ.

ალლაჰ — დეალჷ, ნიძ ბა ღალღაჲჩენნჷ,
ქერთჷმუყჷ ხილიჲთჷ ღალღაჲჩე!**

Сога хаьттача, вай Ӏема доацаш, эггара хьалха тамашийна а, яздеш хала хургда аьнна хете а, ийрча тац!

БАЙСАРАНАЬКЪАН МУРТАЗА ИДРИСА «ИЗ ТЬМЫ ВЕКОВ»

Дукхачарга хаьттача, эггара чӀоагӀагӀа гӀалгӀай роман Байсаранаькъан (Базоркин) Муртаза Идриса «Из тьмы веков» да. ХӀарачунга ший чам ба, бакъда цу дешаргах (кинишках) лаьца ала цхьацца хӀама да.

Эггара хьалха - из гӀалгӀай дешарг дац. ХӀаъ, гӀалгӀачо яздаьд из, гӀалгӀаех лаьца да из, амма гӀалгӀай меттала доаца кинишк гӀалгӀай хила йиш йий? Эрсий меттала мара доацаш, цу дешарга йоазонхочун наьна меттала а, цу чу бувцаш болча къаман наьха меттала а доацаш из хилча, гӀалгӀай мишта хул из?

ШоллагӀа - дукха хоза доацаш хӀамаш да цу чу. Хинна хӀамаш да уж, из бакъа да, хӀаьта хоза дац уж хӀамаш эрсий меттала Ӏояздаь, укх деррига дуненна хьалхашка нахалдахар. Масала, гӀалгӀай кхалнаьха сий доадеш моттигаш я цига, бусалба Ӏаламнах сийзбоахаш моттигаш а я.

Лоаца аьлча - цӀихеза роман да из, дукхача наха дукхадезаш, во роман дац из, классика да. ХӀатоане “эггара чӀоагӀагӀа гӀалгӀай роман” хила гаьна да из, сога хаьттача (ер деррига сона хетар, са уйла мара яц).

КЕРДА ШУ

ГӀалгӀай ӀаьдалагӀа кердача шера ловца мишта боаккх?

ГӀалгӀашха цу кердача шера ловца баккхац, массехка бахьан долаш.

**Эггара хьалха - вай бусалба нах да, АллахӀ-Дала цаӀвеш, Цо дайта дола Фуркъоанна а, пайхамара а тӀехьдазаш. Вайга ши цӀай мара дац: Мархаш, ГӀурба. Вай дингахьа мегаш дац кердача шера цӀай дезде а, ловца баккха а, хӀана аьлча вай из дича, вай из къоабалдеш хул.

ШоллагӀа хӀама да - грегорий ханорг бусалба ханоргаца вӀашкаотташ дац. Вайна тахан 1445 шу да, 2023 шу дац. Из григорий ханорг вайна тӀачӀоагӀдаь латт, вай мохк Россена юкъебоагӀаш хиларахи, тахан укх дунен тӀа урхал дераш кераста нах хиларахи.

ШайтӀанга шоай Ӏеха ма дайта, “хӀама дацар из-м, наггахь мукъагӀа сакъерда йиш еций вай?!” аьле шоашта кьинош ма летаде, хьаькъале хийла. Вайна воашта цох доккха къа ца хете а, АллахӀа вайна из хьарамдаьд, жоп Цунна дада дезаш да вай. Из кераста цӀай дездаьдар аьнна шоана совдала хӀама дац, бакъда Къемата Дийнахьа тӀерадала шортта хургда.**

ЛоархӀамца, шо дукхадезаш, вай дерригаш цхьана Ялсмале вӀашагӀкхетара хьегаш, шун бусалба воша.

КӀИРАШ ЛАРХӀАР

Денош доацаш, хьатӀадоагӀаш кӀираш лоархӀаш а дешаш да вай меттала. Уж цӀераш йицлуш латт вай, хӀаьта дагалаца хьежа деза вай.

КӀирай цӀераш:
• цхьоала — хьатӀадоагӀ кӀира
• шолла — ши кӀира даьлча
• кхоала — кхо кӀира даьлча
• дилха — диъ кӀира даьлча
• пхера — пхи кӀира даьлча
• ялхар — ялх кӀира даьлча
• ворхӀал — ворхӀ кӀира даьлча