ГӀалгӀай Мехка Конституци. Цу чу фу дувца ха аьнна цкъа мукъагӀа йийшича новкъа яц шоана.

ДАЬЛА ХЬОАХОР

Вайна бусалба дин довзийтарца, вай даьша имдилларца боккха къахетам баьб вайна АллахӀа. Вай бусалба гӀалгӀай долаш кхеллача Далла ба хоастам.
ГӀалгӀай мотт - маьлехьа мотт а ба, Даьла хьоахора мотт а ба. Вай из бувцаш хилча АллахӀ хьоахавеш дукха маьл баккха аьттув ба вайга. ХӀара дийнахьа бӀаьзза оалаш дола аларашкахьа массанахьа Даьла цӀи йоаккх вай, цига денз Из дага а вох вайна.

Кастта оалаш дола алараш:
• Дала аьттув боаккхалба
• Дала гештдолда
• Дала къахетам болба
• Дала къоабалдолда
• Дала маьлехьа долда
• Дала дикача наькъа тӀа долда
• Дала бийса даькъала йойла
• Даьла раьза хилва
• Дала моаршал лолда
• Дала аьннадале
• хоастам ба Далла
• моаршал лолда Дала
• Дала дукха доахадолда
• Дала (диканца) бекхам болба
• Дала иман-сабар лолда

Кхы а шортта да цу тайпара алараш, “Дала” ца оалаш “АллахӀ” оалаш. Ишта а, вешта а аьлча башхало яц. Вай даим бувцаш бола меттаца тӀехьа АллахӀа вайна къахетам баьбале, вай ца зувш кхы мел дукханахьа баь хургба Цо вайна из?
Ер да шоана эггара цӀенагӀдола зикар.

Даьла виц ма велаш, Цо а дергдац вай диц!

ЦӀИ КХАБАР

Вайна ма-харра, цкъаза сага цӀи ца йоаккхаш, цун "цӀи кхоаб" вай. Масала, вай ханара волча новкъостах "воша" оал вай (е, мехкараша, шоайла "йиша" оал).

Хаттар отт: саг воккха вале, цох "воти/даьци" алар нийса дий?
Тахан каст-каста хоза вайна из гӀалат долга оалаш.
Бакъда, вай даьша-ноаноша шоай ханара болча нахах воша/йиша оалаш хилча, вайна даь-наьна вежарий-йижарий хилаций уж?
Цундухьа гӀалат дац хийрача нахах воти е даьци алар. Цул совгӀа, вай гӀалгӀай багахбувцамга диллача - беррига гӀалгӀай вӀаший гаргара ба.

Цундаьра:
• нийсархочунга — воша/йиша
• воккхагӀчунга — воти/даьци
• ха яьнначунга — дади/нани
• зӀамагӀчунга — кӀаьнк/йиӀиг

Дагалаца, вежарий, йижарий.

*? INGUSH-ENGLISH AND ENGLISH-INGUSH DICTIONARY*

Johanna Nichols

Америкерча метта Ӏилманхочо ДжохӀанна Никольса яздаь гӀалгӀай-ингалсий дошлорг. Дика пайда болаш болх ба шоана.

«ОАРШТХО» ЦӀИ

Хьалха вай къаман цӀера бух бийцабар вай, из “гӀала” яхача дешара хьаяьнна йолга белгалдеш. ХӀанз “оарстхо” е нийсагӀа “оарштхо” яхачун бар тохкаргба вай.
Оарштхой вай къаман болаш, вай мехка бахаш, вай мотт бувцаш, цхьан йоккхача шахьара нах ба.

Оарштхой тайпаш:
• цӀечой
• галай
• мержой
• белхарой
• булгӀачой
• гӀоандалой
• мужахой
• гӀулой
• хьайхарой
• гаьгий

Цар укх мехка массехк юрт Ӏойиллай, масала Галашке, Мужече, Оалкам, ДаьттагӀа, Эбарг-Юрт, Экажакъонгий-Юрт… Царна юкъе я цхьа лоадам болаш юрт — Аьрште.

Из юрт духьара Ӏойиллай пхи-ялх бӀаьшу хьалха лоамара Ӏобессача шин веший тӀехьено — Белхарах белхарошеи БулгӀачах булгӀачошеи. Ха дӀа мел йода юрт йоккхагӀа хулаш, гонахьа даьхáча тайпашца барте ухаш, из юрт цу ерригача шахьара керттера юрт, юкъ хьахиннай.**

Вайна ма харра, меттига цӀерагахьа “аь” (еа) яха дифтонг хилча, цу меттига бахархой цӀерагахьа “оа” хул.

Масала:
• Каьзи — коазой
• Хаьни — хоаной
• Лаьлах — лоалахой
• Аьрзи — оарзхой
• ТӀаьрш — тӀоаршхой
• Лаьжг — лоажгхой

**Иштта Аьрште баьхараш (белхарой, булгӀачой) “оарштхой” хиннаб. Аьрште йоацаш кхы а дукха моттигаш хиннай цу тайпан наьха (ДаьттагӀа, Эга-ЧӀож, Хьай, Берашке, СомайоагӀаче…). Цу Форта хийисте даьхáча тайпаша из оарштхой яха цӀи шоашта а тӀаийцар цхьа ха яьлча, хӀана аьлча цу Аьрште гуллора уж берригаш, тахан Наьсарен шахьаре мел бахачарех “наьсархой” оалаш мо. Ишта, Мужахера мужахой, Мержера мержой, ЦӀеча-Ахкера цӀечой, ГӀандал-Босера гӀоандалой, Галай-ЧӀожара галай — берригаш оарштхой лоархӀаш хилар, цар шоаша а, лоалахоша а.

ХӀаьта, тахан оарстхой хӀана оал вай?
Метта Ӏилмангахьа оазаш тайп-тайпарча оагӀаташка (категорешка) дӀаувттаю.
• Т, р, д, тӀ, с, з, н, ц, дз, цӀ яхараш “альвеолярни” оазаш я, уж дӀаоалача хана метта бухьиг цхьан метте латт.
• Ш, ж, ч, дж — “пост-альвеолярни” я.

Оарстхо оалаш дукха аттагӀа да оарШтхо оалачул, цундухьа из дош аттаденнад.

Дала барт чӀоагӀболба вай!**

«ЭЗДЕЛ»

Ер дош вай къаман юкъе йоккха моттиг йолаш да. “ГӀалгӀай Эздел” яхар, гуржий “Картвелоба”, лаьзгий “Лезгивал”, черсий “Адыгэ Хабзэ” санна, вай Ӏадатий гуллам ба. ХӀаьта цу деша бух дукхачарна е хац, е харцбар хов.

**Эздел яха дош тюркий метташкара хьадоагӀаш да. Цхьаболчар яхаш санна “эза дел” тӀара дац.

Тюркий метташта “özden” яха дош да, маьрша, сий долаш” маӀан долаш. Из дош шин дешаех латт - “öz” (ший-), “den” (-гара). Цига кхетадеш дола маӀан “озден” волаш саг шийгара хӀама деш, дош оалаш, шел лакхагӀа саг воацаш хилар да, аьла санна.
Из дош дукхача метташта юкъесецад, царна юкъе эрсий метта а. Эрсашха из дош “уздень” да. Къоаршой-малкхарой къаман эздел “Озден Адет” яхаш да (“Эздий Ӏадат”).**

ГӀалгӀай бух хӀана бац цунга?
1. Хандешаех хьадаьнна белгалдешаш дӀаьха -а́ чакхенца хул:
• дувца — дийца́
• лархӀа — лаьрхӀа́
• оза — эза́
2. “Дел” яхар амара кеп я, хӀаьта цу кепе цӀердешаш хилац вай меттала.
3. “Де” яхача хандешах хьадаьнна цӀердешаш “дар” кепе хул:
• ловза де — ловзадар
• доала де — доаладар
• лувча де — лувчадар
Цундухьа из дош “оза де” тӀара даларе, цун кеп “эза́дар” хургьяр, “эздел” доацаш.

Из дош вай меттала мишта хувцаденнад:
1. Тюркий "ö" оаз вай меттала яц, цох е -э, е -о хьахул.
2. Кхыча меттаех тӀаийдаьча дешай -а́н/-е́н чакхе Ӏойож:
• шайтӀа́н (Ӏарб. شيطان) — шайтӀа
• султӀа́н (Ӏарб. سلطان) — солтӀа
• къумгӀа́н (турк. qumğan) — гӀумагӀа
• озден (турк. özden) — эзди(й)
3. "Эздий” белгалдош да, цун цӀердеша кеп -л тӀатеха хьахул:
• дика — дикал
• хоза — хозал
• эзди — эздел

Эздел вайна юкъера дӀа ма далийталаш!

Коазой Ӏийсай “ГӀалгӀай” яхача романий ворхӀанех хьалхара дакъа, деша шоашта!