"Halqımız pek yaramaz da! Amma aqıllı yaramaz, çünki aqılsızlar bu qadar güzel sözlerni tapamaz"
©️Femiye bitam 😂

İşte, bu sözlerini, bitamdan bu ibareden soñ eşittim:

Cadı ketti - cayrayıq, öbür ketti - oynayıq!

‼️cadı/öbür - bu sözlerniñ manası aman-aman aynıdır, tek "öbür" sözü temiz tatarcadır, cadı arapçadan kelse kerek. (sihirli, mücezeviy küçlerge saip olğan ve insan şeklini alğan mahlüqlar)

➕bitama köre: cadı - apay kişi, öbür - aqay kişi (amma mında emin degilim)

Qullanuvı: Bu ibare arañızdan (msl: evden) siz begenmegen, sizge hoş kelmegen bir insan coyulsa/ketse aytıla.

Daa çoq mısqıl olaraq tüşüniñ 😉

Bunı yazğanda daa bir şey aqlıma tüşti:

qart öbürqullanuvı: esli bir insanğa aqaret olaraq aytılır.

unutmağance mında kirip yazayım, dedim:

5-10 daqqa ögüne Nasıpköyden Kefe tarafına aydağanımda, yol boyu cayav ketken bir adamnı kördim. Onı ozıp, keteyatqanda içimden: alayımmı yoqmı, dep tüşündim. Bayağı keç, maşnada bir özüm, tanış olmağan birisini almağa biraz telükeli kelse de, beti tatarğa oşağanı sebebinden olsa kerek, toqtadım 😂

Maşnağa mingeninde birden, seslice
- Sâmalkim, dedim
O da, quvanınğanından:
- Alekimsam, dedi

(içimden: "fuuuh, tatar eken, Allahqa şükür" dedim)

Subet devamında maşnası bozulğanı aqqında bildim, kimsege telefon etip olamayıp, zavallı cayav evine keteyatır...
Meni şaşırtqan bir şey - temiz-pak Çöl (şimaliy) şivesinde laqırdı ete. Özü de Canköy betinden eken. Subetimizden bir ibare aqlımda qaldı, onı da mında yazıp qaldırmağa isteyim:

Ayaq yerge cetmese - attır 🐎
tis tiske tiymese - ettir 🍖****

tis [tīs] kibi aytıla "i" ve "ı" arasındaki ses ("tiş" demektir)
cetmek - yetmek

Manası: qopaymamaq, forsa satmamaq, Allahnıñ bergenine qanaat etmek.

Bizim qorantamızda ise buña oşağan başqa bir atalar sözü bar:
"Yorğanıña köre ayağıñnı uzat" (manaları kelişe)

Abunecilerim, baqıñ, böyle bir şey bar: men siziñ adıñızğa 💫Yıldız💫mecmuasına abune yapa bilem, sizden tek tekmil ve doğru adresiñiz kerek ve 750 kümüş, qalğanı menden 😉

İlk qış ayınıñ başlarına qadar abune olmağa istegenleriniñ cedvelini tizip, doğru poçtağa baracam.

Mence, pek oñaytlı) yani 5 daqqanıñ içinde mecmuağa abune ola bilesiz)

Abune olmağa istekleri peyda olğan, milliy neşriyatına qoltutmağa istegen, halqını qayğırğanlar olsa
şahsiy beyanatlarğa keçsinler 😉

Qorantamda qullanılğan bazı sözlerni başqalarğa aytqanımda betleri taacipten bürüşip qala 🤨dersiñ, men başqa seyyareden keldim de, bam-başqa bir tilde qonuşam😅 amma bir parça vaqıtten soñ tüşündim ki, belki bu sözler "argo" kibi bir şeydir?

argo - aynı zenaat alanındaki insanlarnıñ, qullanılğan ortaq, umumiy tilden ayrı olaraq, menimsep qullandıqları, er kesniñ tarafından anlaşılamağan, özlerine ait olğan sözler ve ibarelerniñ yer aldığı mahsus til ve bu tilni meydanğa ketirgen sözlerniñ bütüni. (menba - Oxford languages)

qorantamızdaki "argo"larından kimerleri:

omalmaq - tez-tezin yuqlamaq içün yatmaq

msl: Keç oldı endi, bar töşegiñe omal! çaypamaq - er şeyni hırsızlamaq

msl: Hırsızlar bütün şeyimni çaypadı! lomırmaq/ tıqınmaq - çabik, çirkínce aşamaq

msl: Baqsa anavı adamnıñ lomırğanına! cutamaq - pek aç olmaq

msl: Tünevinden bir şeyçik qapmadım, qaşqır kibi cutadım! caydar - cahil

msl: Bu qadar qolay şeyni añlamaysıñ, caydar olğanıñ belli! caymaq - 1. qaçmaq (şive) 2. aqıldan azmaq (argo)

msl: Şu qomşumız bütünley cayğan! zuvmaq - tez-tezin qaçmaq

msl: Sağ olğanıñda mından zuv, akıs alda mırğañnı çıqararım!
cönemek - yoq olıp ketmek

msl: Cöne mından, suratıña asret olayım!Mırğanı çıqarmaq - dompuzlamaq, köteklemek

msl: Başımnı aylandırma, mırğañnı çıqararım! Ya siz bu cedvelde olğan ibarelerni eşittiñizmi? Qorantalarıñızda qullanılğan argolarnı yazıñ)

Milletimiz "qabaq" degen sebzeni pek seve, bu sözni em yırlarımızda, em atalar sözlerimizde ve çeşit türlü halq ağız yaratıcığışımızda rastlamağa mümkün. Bu sırada qabaq ile pişirilgen milliy aşlarımıznı da qayd etmek kerek. Yaqında ise anamdan yañı bir ibareni ögrendim, siz ile paylaşam.

🎃 Qabaq seniñ başıña patlaycaq

Manası: qabaatlı sen qalacaqsıñ

Meselâ: Olarnıñ işine kirişme, bir şey olsa - qabaq seniñ başıña patlaycaq!

#tüşünceler

Khı-khım

Tilşınas olaraq tilniñ deñişmelerini izlemeknen oğraşmağa pek sevmem. Hobbi kibidir. ? Al-azırda ses deñişmeleri ve ses ğayıp olmaları aqqında söz yürsetmek ister edim.

Bizim tilimiz (şimdi edebiy til aqqında) Quman-Qıpçaq zümresine munasiptir ve umumen aytqanda Qıpçaq tilleriniñ hususiyetleri biri-birine oşap kele. Meselâ bizim tilimizde olğanı kibi zemaneviy Qazahçada?? bazı yerlerde arapçadan alınğan sözlerde yımşaq "h" (daa doğrusı "x") ğayıp oldı. Hmm, amma ne içün?- dep, sorarsız. İşte bunı böyle añlatmaq mümkün: Arap elifbesinde "h" sesini ifadelegen üç dane arif bar: ح/ج/ه
Amma olar birdey digil, olarnıñ arasında farq bar, meselâ (ج) arfi daa sert aytıla, (kha) kibi oqula ve bu arifnen yazılğan sözler umumen tilimizde "h" ile ifadelene, misal içün: "hain" sözü, arapçada خائن , yani köresiz bu sözniñ başında sert (ج) bar, amma yımşaq "x" olğan sözlerde o ses ğayıp oldı, meselâ : "şain" ? sözü, arapçada شاهن (ortada tögereçikke oşağan arif yoq olıp ketti ?) aslında "şaxin" olmalı.

Bu deñişmeler tahminen yaqın asırlarda yer aldı, çünki daa XX-ci asırnıñ başında birinciden arap urufatı qullanıldı, ekinciden sürgünlikten ögüne qayd etilgen yırlarda da o yımşaq (x) eşitile.

Ne sebepten böyle deñişmeler yer alğan eken? Cevabım böyle: qırımtatar tiliniñ bir asır içinde 3 urufatnıñ deñiştirilmesi büyük tesir etti. Arap yazuvından - latin elifbesine, latin elifbesinden - kiril urufatına. Aqibetlerini bugün de köremiz. Amma bu deñişmeler, mence, 20-ci asırdan daa evel zamanlarda başlağandır, çünki mında "qolaylıq" meselesi de bar, tatarlarnıñ telâffuzına bütün bu "h"ler qıyın kele.

⁃ Bir şey yapmağa mümkünmizmi?
⁃ E, eñ azından bu bilgige saip olmaq, çünki bunı bilip başqa türkiy tillerni daa qolay añlamaq mümkün.
"x" ya da "h" arifleri yoq olğan sözlerniñ misalleri:
daa - daxa, arif - xarf, al - xal, er - xer, iç - xiç, müxteşem - müteşem...

Mında daa adlarnı da qoşmaq mümkün: Asan - Xasan, Ediye - Xediye, Memet - Mexmet, Mamut - Maxmud, Amet - Axmet

Begengen olsañız ❤️ işaretini qaldırıñ, kelecekte daa böyle fikirlerimnen paylaşarım.

✨Tilekler✨

Tilimizniñ daa bir hazinesi - tileklerdir. Halqımız arasında bu tür ibareler has zarifliknen ve üst derece ustalıqnen qullanıla.

Er keske belli olğan "eyiliknen qullan" ya da "bir nikâhnen qart oluñız" kibi tilekler ne qadar teren manalı olğanı aqqında tüşündiñizmi?

Aşağıda ise tek bitamdan eşitkením tileklerni berem:

1) Suv kibi tendirist ol!

Meselâ sizge birisi suv teklif etti, siz de bu tilekni qullana bilirsiñiz.

2) Balığıñ pulu qadar aqçañ olsun!

pul - balıqnıñ üstünde olğan ve qorçalav funktsiyasını becergen deneçikler.

pul sözüniñ ekinci manası - aqça, bunı numizmat olaraq bilem, atta Altın Ordunıñ aqça birlemine "pul" deyler (balıq puluna oşağanındanmı/yoqsa tam tersine?)

Bu tilekni balıq aşamağa teklif etkende qullanalar.

3) Qazanıñ ağardı!

Ağarmaq - beyaz renkke oğramaq, renksizleşmek

Bu tilekni sığır buzavlağanda qullanalar, çünki sütten qazan ağara ve ev bereket tola.

Nevbetteki ibareni anamdan ögrendim, o ise öz Çorğunalı anasında bunı eşitken:

4) Allah qısmetiñni bol qapıdan bersin!

Mında añlatmağa da kerekmey, er şey açıq-aydın añlaşıla. Ancaq "bol qapıdan" sözlerniñ ifadelenmesi meraqlı kele. Belki "qapı" sözüniñ ekinci (maneviy) manası da bardır. Kim bilir?!

Eviñizde ne tür tilekler qullanıla? Yazıñ ⏬️

İşte bu da tünevinki ikâyemniñ devamı. Hatırlasañız Şamil Alâdin intervyusında İsmail bey adlı Mahuldur köyüniñ mollasını qayd etti, işte bu İsmail bey bitamnıñ qartbabası ola eken. Yatqan yeri nur olsun!
⏬️⏬️⏬️⏬️⏬️⏬️⏬️⏬️⏬️

Eger bir de bir şey apansızdan, ya da kereksiz bir zamanda olıp keçse, bu alda nevbetteki sözler pek kelişir:

Oturıp turğan yerde

Meselâ:
Tünevin evden çıqacaqta telefonım elimden sıpıp ketti... Oturıp turğan yerde telefonsız qaldım...