*Soʻnggi shayboniy sultonlar kimlar edi?

Abdullaxon, Abdulmo'minxon va Pir Muhammadxonlarning birin ketin dunyodan oʻtishi qudratli Buxoro saltanatida hukm surgan shaybon xonadoniga zarba beradi. Koʻplab sultonlar mollari va jonlaridan judo boʻlishadi. Xoʻsh, Pir Muhammadxon davri va Boqi Muhammadning taxtga chiqishi zamonida shayboniylarning koʻzga koʻringan soʻnggi vakillari kimlar edi?

Hazora sulton – O’zbek sulton ibn Rustamning katta o’g’li bo’lib, 1598-yili Tavakkal qozoq tomonidan Toshkentda xoinlarcha o’ldirilgan. Hazora sulton Tavakkal qozoq bilan Movarounnahrni bo’lib boshqarishga kelishgan edi.

Pir Muhammad sulton - O’zbek sulton ibn Rustamning kichik o’g’li bo’lib, 1598-yili Tavakkal qozoq tomonidan Toshkentda xoinlarcha o’ldirilgan.

Muhammadquli sulton – Jonibek sulton avlodidan, Mahmud ibn Sulaymonning o’g’li edi. Tavakkal qozoq hujumi payti (1598-yil) Yusufxo’ja sayyid atoyi shahzodaga xiyonat qilib uni qozoq xoni jallodiga topshiradi.

? (ismi noma’lum) sulton – Abdullaxonning jiyani Poyanda Muhammaddan qolgan shahzoda bo’lib, Samarqandda Abduvosebiy himoyasiga kiradi va amir uni 1598-yili qozoq xoni jallodlari qo’liga beradi.

Muhammad Ibrohim sulton – Shayboniyxonning amakisi Xo’ja Muhammad naslidan. 1598-yili shahzoda shoh Abbos qo’liga tushib qoladi va shoh undan qo’g’irchoq xon sifatida foydalanib, Balxga podshoh qiladi. Muhammad Ibrohim 1602-yili qandaydir kasallik yoki amirlari fitnasi sabab o’ldirilgan.

Keldi Muhammad sulton – Abdusattor ibn Bobo sultonning o’g’li. Boqi Muhammadxon zamoni boshlarida (1601/2) Andijonda bir guruh muxoliflar Keldi Muhammad va uning aka-ukalarini topib, Toshkentni egallashadi. Keldi Muhammad sultonning aka-ukalari haqida ma’lumotni izlab topa olmadim.

Muhammad Salim sulton –Pir Muhammadxon II ning o’g’li. U haqida otasi kabi shajarada batafsil to’xtalinmagan. Otasi o’ldirilgach, shoh Abbos ko’magida 1605/7 yillargacha Balx uchun omadsiz janglar qildi va Eronga qaytib ketdi.

Abdulloh sulton – Muhammad Salimning o’g’li. Otasi bilan birga 1605/7-yilgacha ashtarxoniylar hukmronligiga qarshi kurashgan va Eronga qochgan.

Ubaydulloh sulton – Muhammad Salimning o’g’li. Boshqa manbada u Pir Muhammadning katta o’g’li deyiladi. 1605/7-yildan keyin Eronga qaytgani ma’lum xolos.

Sayyid Muhammad sulton - Shayboniyxonning amakisi Xo’ja Muhammad naslidan bo’lib, Sevinch Muhammad sultonning inisi edi. Abdulmo’minxondan keyin taxtga da’vo qilgan, ammo qozoqlar bilan Uchqora jangida (1598-yil) halok bo’lgan.

Jahongir sulton – Sayyid Muhammadning o’g’li. Balx xoni Abdulamindan 1601-yili Shibirg’on viloyatini oladi. 1602-yili Balxni Boqi Muhammad olgach, Jahongir sulton shoh Abbos yordamida taxt uchun kurashadi va 1607-yili o’ldirildi.

Soxta sultonlar.

Abdulg’affor sulton – Bobo sultonning 1583-yil halok bo’lgan o’g’li. Ammo, Boqi Muhammad zamonida ba’zi muxoliflar unga o’xshash odam topib, Toshkent va vodiyni egallashadi. Ushbu soxta Abdulg’affor o’zlarini Boboxon avlodi sifatida ko’rsatib yurgan 17-18 tacha soxta sultonlarni qatl qiladi. Ammo, biroz vaqt o’tib, o’zi ham boshidan judo bo’ladi.

Shayxim sulton – Abu Saidxonning nevarasi bo’lib, 1578-yili vafot etgan. Ammo, Vali Muhammadxon zamonida (1606-1611) qoraqalpoq xalqi Shayxim sultonga o’xshaydigan bir soxta sultonni topib, o’zlariga bosh qilishadi. Bu soxta sulton ham ko’p o’tmay o’ldiriladi.

Abdulamin sulton –Ibodulloh sultondan tug’ilgan deb da’vo qilingan va 1598-yili Baxlda taxtga chiqqan shahzoda. Abdulamin 1-2 yillik hukmronlikdan keyin, Muhammad Ibrohim tomonidan qatl qilinadi.

Muhammad Sharif sulton – Yormuhammad ibn Abdulquddus ibn Iskandarxonning farzandi deb ovoza qilingan soxta shahzoda. Pir Muhammadxon ashtarxoniylardan yengilgach, bu bolani ham qatl qilishadi.*@shayboniylarshajarasi

Ichki va tashqi kurashlarda halok bo’lgan temuriylar. Ushbu ro’yxatda Temurning erta halok bo’lgan 2 o’g’li va ularning 39 nafar avlodlari yozilgan. Manbalarda ma’lumot yo’qligi sabab o’nlab shahzodalar taqdiri haqida faktlarga ega emasmiz.
*Umarshayx mirzo – Amir Temurning o’g’li. Neratu qal’asida halok bo’lgan. Uning o’ldirilgan avlodlari:

1. Pir Muhammad mirzo Sheroziy
2. Iskandar mirzo
3. Boyqaro mirzo
4. Usmon Ali mirzo
5. Sanjar mirzo Marviy
6. Abdulboqi mirzo
7. Abulmuhsin mirzo
8. Muhammad Muhsin mirzo
9. Faridun Husayn mirzo
10. Muhammad Qosim mirzo
11. Muhammad Mo’min mirzo
12. Muhammad Zamon mirzo
13. Suxrob ibn Abu Turob mirzo

Jahongir mirzo – Temurning kasalik sabab vafot etgan o’g’lining o’ldirilgan avlodlari:

1. Pir Muhammad mirzo Kobuliy
2. Muhammad Umar mirzo

Mironshoh mirzo – Amir Temurning o’g’li, 1408-yili o’ldirilgan. Mironshohning o’ldirilgan avlodlari:

1. Usmon Jodi mirzo
2. Minuchehr mirzo
3. Abu Said mirzo
4. Malik Muhammad mirzo
5. Abu Bakr mirzo
6. Sulton Mas’ud mirzo
7. Sulton Ali mirzo
8. Boysung’ur mirzo
9. Ibrohim mirzo Badaxshoniy
10. Muhammad Zamon mirzo
11. Hasan (Husayn) mirzo
12. Yodgori Nosir mirzo

Shoxrux mirzoning o’ldirilgan avlodlari:

1. Ulug’bek mirzo
2. Abdulatif mirzo
3. Abdulaziz mirzo
4. Abdurazzoq mirzo
5. Ahmad mirzo
6. Mahmud mirzo
7. Abdullo mirzo
8. Sulton Muhammad mirzo
9. Shoh Mahmud mirzo
10. Yodgor Muhammad mirzo
11. Muhammad Qosim mirzo
12. Abu Bakr mirzo*

@temuriylarshajarasi

Shayboniyxonning Movarounnahr va Xurosonni egallash kompaniyasi (1499-1509) davomida va keyingi yillardagi urushlarda bir qator temuriylar halok bo’lishgan. Quyida ular bilan tanishing:

1.Sulton Ali mirzo - Sulton Mahmud mirzoning Samarqandni qisqa davr boshqargan farzandi bo’lib, 1500-yili Shayboniyxonga taslim bo’lishi oqibatida, uning o’g’li Temur sulton tomonidan qatl qilingan.

2.Sulton Mas’ud mirzo – Sulton Mahmud mirzoning yana bir o’g’li bo’lib, Xusravshoh nomli amir tomonidan ko’ziga mil tortilgan edi. Uning shayboniylar tomonidan qatl etilishi faqat “Boburnoma” asarida Bobur tomonidan qisqagina satrda mujmal tarzda yozilgan.

3.Abdulboqi mirzo – Temurning o’g’li Umarshayx mirzo avlodidan bo’lib, Saydi Ahmad mirzoning nevarasi hisoblangan. Bu shahzoda 1507-yili Nishopurda shayboniylar bilan jangda halok bo’lgan.

4.Abulmuhsin mirzo – Husayn Boyqaroning o’g’li. Shayboniylar qo’shiniga qarshi 1507-yilgi urushlarda halok bo’lgan.

5.Muhammad Muhsin mirzo – Husayn Boyqaroning o’g’li. Shayboniylar qo’shiniga qarshi 1507-yilgi urushlarda halok bo’lgan.

6.Faridun Husayn mirzo - Husayn Boyqaroning o’g’li. Shayboniylar qo’shiniga qarshi 1509-yilgi urushlarda halok bo’lgan.

7.Muhammad Qosim mirzo - Husayn Boyqaroning o’g’li. Shayboniylar qo’shiniga qarshi 1509-yili Mashhad jangida halok bo’lgan.

8.Sayyid Abdulloh mirzo - Husayn Boyqaroning akasi Boyqaro mirzoning Sayyid Xo’ja Mavlonoga uzatilgan qizidan nevarasi, Husayn Boyqaroga kuyov bo’lgan. Shayboniylar qo’shiniga qarshi 1507-yilgi urushlarda halok bo’lgan.

9.Abulqosim Ibrohim mirzo – Badaxshonda uzoq yillar podshohlik qilgan Sulaymon mirzo ibn Uvays ibn Sulton Mahmud mirzoning o’g’li edi. 1559-yili otasining Balx hukmdori Pir Muhammad o’zbekka qarshi urushida asir olinib, qatl qilingan edi.

Ushbu ma’lumotlar aniqlay olganlarimiz xolos !!! Qo'shimcha bo'lsa, fikr qoldiring.

@shayboniylarshajarasi

O’zbek taxtiga O’zbek sulton o’tirishi mumkun edi.

1550-yili Buxoro hukmdori Abdulazizxon dunyodan o’tgach, bo’shanggina Muhammad Yor taxtga chiqadi. Ammo, shu yilning o’zida taziya bildirish uchun Buxoroga kelgan Pir Muhammad ibn Jonibek (1511-1561) shaharni o’z hukmiga bo’ysundiradi. Ammo, Pir Muhammadxon hamda Jo’yboriy Muhammad Islom ba’zi masalalarda o’zaro kelisha olmay qolishadi. Manbalarda yozilishicha, o’sha zamonda Buxoro taxtiga voris tanlash masalasida ikki tomon nizoga borgan ekan. Bir yig’inda Pir Muhammad katta jiyani O’zbek sulton ibn Rustamni Buxoroga voris sifatida tayinlashni xohlagan bo’lsa, Muhammad Islom aksincha O’zbek sultondan 3-4 oy kichik, ammo shijoatli Abdulla ibn Iskandarni munosib nomzod deb tasdiqlaydi. Oxir oqibat bu voris tanlash masalasida Jo’ybor xo’jasi g’olib kelgan va Pir Muhammad ozgina vaqtdan keyin Buxorodan chiqib ketishga majbur bo’lgan. Aks holda, biz taxtda O’zbekxon (tarixda 2-shu nomli xon) ismli kishini ko’rgan bo’lar edik.

@shayboniylarshajarasi

Garchi Jo’yboriy xo’ja*lar hokimiyat ishiga ko’p aralashib, tarixsevarlar ko’z o’ngida qisman salbiy bo’yoqqa kirib qolgan bo’lsalarda, ba’zi nizoli masalalarni hal etishda faol qatnashganlar hamda xalqqa yengilliklar berilishiga sabab bo’lishgan. Misolimizni biroz boshqa davr – ashtarxoniylar hukmdorligi paytlaridan beramiz:

Toshkent yurishidan qaytayotgan Imomqulixon Buxoro sahrosida katta ov uyushtiradi. Ammo, sahroda yashaydigan o’zbek elatlari ko’pligi sabab ohular hurkib, ovdan kam o’lja qoladi. G’azablangan xon o’sha sahrodagi o’zbek qabilalarini talon-taroj qilib, uylarini vayron qiladi. Bu holatdan tashvishga tushgan Nodir devonbegi va Shukurbiy saroy jo’yboriy Tojiddin Hasanga mujojaat qilishadi. Hazrati eshon Imomqulixon huzuriga borib, uni jahldan tushiradi va mollarni xalqqa qaytarib olib beradi.

Umuman olganda jo’yboriylar tarixida bunday savobli ishlar juda ko’p bo’lgan !*

@shayboniylarshajarasi

Bir kuni Abdulloxondan gunoh sodir bo’ldi. Hazrati eshon kasalligi uchun taxtiravonga o’tirib, Zarminoqga bordi. Xon ham uzr surash uchun borib, ko'rinadigan joyga yetgach, sallasini qo'liga olib, o’tinch so’rab to'xtadi. Hazrat yuzini teskari o’girdi. Xon boshqa tarafdan kelib to’xtadi va hazratning peshanasida g’azab alomatlarini ko’rib, boshini yerga qattiq urdiki,burnidan qon oqdi. Xon dedi: “Xojam, qulning ishi xatolik va xojaning ishi afvdir!” Yig’lab, oh-u zor qildi. Hazratning g’azabi pasayib dedi: "Yoqangdan tutib, Buxoro taxtiga o’tkazganimiz esingdan chikdimi?! Birovni tomga chiqargan kishi uni pastga tushirishni ham eplaydi. Nima qilayki, sendan tuzukrok odam yo'q va suv o’zi parvarish etganni g’ark qilmaydi" So’ng sohibqironning ishiga rivoj tilab, fotiha o’qidi va xon Hazratning taxtiravonini yelkasiga olib, ancha joygacha ko’tarib bordi. Hazrat unga ijozat berdi.

Sohibqiron deya ulug’langan Abdullaxonning Jo’yboriylar oldida bosh egishi haqida. Manba: Matlab ut tolibin.

@shayboniylarshajarasi

Tarix 1541-yil, Toshkand va Samarqand xonlari Buxoroda Abdulazizxonni qamal etishdi. Xo’jai Kalon (Muhammad Islom jo’yboriy*) Abulhafiz Kabir darvozasiga borib, norozilik tariqasida oyog’ini uzatib o’tirdi. Bundan ruhlangan Buxoro lashkari dushmanni mag’lub etib, quvdi.

Tarix, taxminan 1544/5-yil Abdulazizxonning hazrat eshonga munosabati o’zgarib qolgach, hazrati eshon uni tark etdi. Natijada Baroqxon kelib, Abdulazizxonni Balxga quvib yubordi.

Tarix, 1544/5-yil Baroqxon undan o’z oldiga kelib, ziyorat qilishni so’raganidan g’azablangan hazrati eshon Toshkand xoniga shaharrni shunday “tang” qildiki, oqibat xon ortiga qaytib ketib qoldi.

Tarix, 1544/45-yil Hazrati eshon Baroqxonning o’g’lini shahardan quvib, Abdulazizni Balxdan keltirib, taxtga chiqardi.

Tarix, 1545-50 yillarda Abdulazizxondan qattiq ranjigan hazrat yana saroyni tark etdi. Abdulazizxon ko’p o’tmay ichkilikka berilib, vafot etadi.

Tarix, 1550-yil Pirmuhammad Balxiy Muhammadyor sultondan Buxoroni olib qo’ydi. Ammo hazrati eshon bilan chiqisha olmay, ishlari teskari ketib, o’z yurtiga qaytishga majbur bo’ladi.

Tarix, 1551-yil Muhammadyor sulton hazrati eshonga xos tazim tavoze qilmadi. Hazrat undan qoniqmay Burhon sultonni olib keldi. Keyinroq Burhon Muhammadyorni qatl qildi.

Tarix, 1557-yil, Burhon sulton hazrat bilan kelisha olmay qoldi. Hazratning ijozati ila Abdulloh sulton Buxoroni egallab, Burhonni qatl qildi.

Tarix, 50-yillar oxiri, Abdullaxon amakisi Pir Muhammadga Buxoroni tortiq qilishga qaror qildi. Hazrat eshon bu xabarni g’azab ila kutib olgach, Abdullaxon fikridan qaytadi.*

Jo’yboriy shayx Muhammad Islom siyosiy faoliyatidan lavhalar……

@shayboniylarshajarasi

Tazkirashunos Mutribiy umrining bir qismini Hindistondagi boburiy Jahongirshoh huzurida o’tkazib, uning uchun “Nusxayi zeboyi Jahongiriy” tazkirasini yozgan. Ushbu asarning bir o’rnida muallif shayboniy Abdulmo’minning biz postlarimizning birida sizga havola qilgan o’sha 2 misrasini Jahongirshohga o’qib berganini yozgan. Jahongirshoh dastavval Mutribiydan “Abdulmo’minxon ham she’r yozar edimi?” deb so’raydi. Qizig’i, Mutribiy uning ana shu misralarini o’qib berganida tadbirdagi bir shoir “Abdulmo’minxon juda sovuq bayt bitgan ekan-ku” deb yuboradi. Shunda Jahongirshohning jahli chiqib, haligi shoirga “ Agar Abdulmo’minxon sovuq bayt yozgan bo’lsa, sizning gapingiz undan ham sovuqroq bo’ldi” deb keskin javob bergan ekan.

@shayboniylarshajarasi.

Birdaniga 2 yirik shayboniy sultonning sevimli rafiqasiga aylanib, ularning yuragini zabt etgan Toshkent xoni Sulton Mahmudxonning qizi Oyshabegim XVI asrning 1-yarmida Movarounnahr siyosiy-ijtimoiy hayotida munosib rolga ega ayol edi. Manbalarda u haqida juda oz narsalar qolgan bo’lsa-da, malikaning “Javohir ul ajoyib” asarida shoira bo’lgani eslatilingan:
“ Aql va farosatda o’xshashi yo’qligini aytishning o’zi uning ta’rifiga yetarli. Tabiati nazm javharlari bilan ziynatlangan edi. Va undan gohida nazm zohir bo’lar edi. Mana bu turkiy matla’ unikidir va Ubaydullaxon unga javob yozgan:

*Demakim dardingni izhor ayla dildor ollida, Qaysi bir dardimni izhor aylamon yor ollida.

Bir bir ayting do’stlar, dardimni dildor ollida, Aytib-aytib yig’langiz zinhor-zinhor ollida" (Ubaydullaxonning javobi).*

@shayboniylarshajarasi

*Ubaydulloxonning harami haqida…

Buxoro xoni Ubaydullo sulton ibn Mahmud sulton shayboniylar sulolasi tarixida muhim o’rin tutadigan shaxsdir. Bugun uning oilasi haqida biroz so’zlashamiz.

Abulxayr Ubaydullo sulton 1486-yili Shayboniyxon Xorazmga kelganida Tirsak mavzeida tug’iladi. Otasi Mahmud sulton Shoh Budoq sultonning 2-o’g’li bo’lib, onasining ismi yozilmagan, ammo bu ayol Begi yoki Habit ismli odamning qizi bo’lgani ma’lum.

Muhammad Solih “Shayboniynoma” asarida yozishicha Ubaydulloh sulton 1504-yili, 17-18 yoshlarida Suyunchixo’janing qiziga uylanadi. Ammo, bu malikaning ismi manbalarda yozilmagan. Keyinchalik, Ubaydulloh sulton Muhammad Husayn dug’lat va Yunusxonning qizi Xo’bnigorxonimning nikohidan tug’ilgan qizi Habiba sulton xonimga uylanadi. Nikoh 1511-yilgi ur-to’polonlaridan keyin uziladi, hamda malika Qoshg’arga ketadi. O’sha yerda Sulton Saidxonga, o’z tog’avachchasiga tegadi. 1507-yili Ubaydulloh temuriy Muzaffar Husayn mirzoning qizi Mehrangiz begimni nikohiga kirgizadi [Habib us siyar,210-bet]. Ammo ikki oradagi munosabatlar uzoq davom etmagan. Chunki malika 1534-yili Hindistondagi boburiylar saroyida eslanadi. "Tarixi Rashidiy" asarida Ubaydullaxon Bobur hujumi sabab haramini qoldirib, Turkistonga qochgani yozilgan. Bu malika ham shundan keyin eridan ajralgan boʻlsa kerak. Orada farzandlar bor yo’qligi noma’lum.

Ubaydullo sulton shuningdek Qozoq xoni Qosimxonning qizi Qutluq sulton xonimga ham uylangan. Bu ayol “Qozoq xonim” nomi bilan mashhur. Tadqiqotchi Vyatkinning yozishicha bu nikoh G’ijduvon jangidan (1512-yil) keyin bo’lgan. Qosimxon bilan Safaviylarga qarshi ittifoq tuzishga uringan Ubaydulloxon Jo’ybor shayxining aralashuvi bilan ushbu malikaga uylanadi. Muhammad Arab Qatag’an ham Abdulazizning onasini qozoq xonlaridan birining qizi ekanini aytadi.. “Musaxxir al bilod” asarida Abdulaziz sulton 1511-yil tug’ilgani yozilgan va bundan nikoh G’ijduvon jangidan oldinroq bo’lgani oydinlashadi. Lekin Zayniddin Vosifiy uning tug’ilishi G’ijduvon jangidan keyingi yillar (1513/4-yil) ekanini aytgani ushbu faktga qarshi chiqadi.

Ubaydulloh sultonning yana bir nikohi Mo’g’ul xonim ila mashhur Oysha xonim binti Mahmudxon bilan bo’lgan. Bu nikoh tarixi “Tarixi olam oroyi Safaviy” asarida ham berilgan. Ubaydulloh sulton amakisi Shayboniyxon nikohidagi bu ayol bilan bir birini sevgani va Shayboniyxonning Marvda ochiq jangda halokat topishida ana shu muhabbat rol o’ynagani yoziladi. Qizig’i, Shayboniyxon vafot etgach, Ubaydulloh ayolni o’zi bilan Buxoroga olib ketib, unga uylanadi. Nikohdan Muhammad Rahim sulton tug’ilgan. Oysha xonim Ubaydulloh vafot etgach, Kistan Qora sultonga tegadi.

Ubaydullohning bisotida 2 o’g’li bo’lgan: Umar Abdulaziz va Muhammad Rahim sulton. Lekin “Tarixi Kasira” asarida uning Abdurahim ismli o’g’li bo’lgani ham yozilgan. Biz uni Muhammad Rahim sulton bilan bir deya o’ylagan edik. Ammo “Tarixi Muqimxoniy”ni o’qish jarayonida Muhammad Rahim sulton Abdurahimdan ancha keyin, Abdulazizxon vafotidan so’ng taxtga o’tirish uchun Buxoroga yo’l olgan chog’ida (1550-yil) o’lganini bilib oldik. Qolaversa “Tarixi Kasira” asarida Abdurahim sulton tish o’g’rig’iga uchrab erta dunyodan o’tgani hikoya qilinadi. Bu ham uning Muhammad Rahim sulton bilan aynan bir odam emasligiga ishora bermoqda:
“Sanayi 934-hijriyda (1527/8-yil) Abdurrahim Sulton ibn Ubaydulloxxonning tishi og’riy boshladi. Tishning olinishi bilan dunyo uyidan dilini uzdi. Zariflardan biri she’rining ustixonbandi fozillar yaqinida kursida o’ltirardi, munosib bir tarix yozdi: Kand dandonu raft az dunyo (tish tortdiy-u dunyodan ketdi)”.
Xonning katta farzandi Abdulaziz sulton qozoq malikasidan tug’ilgan. Muhammad Arab Qatag’an uning tug’ilishini 1511-yil oktabr deb yozsa, Zayniddin Vosifiy Abdulazizxon tavalludini 1514-yil deb yozadi. Har holda Vosifiy o’sha davr Ubaydullaxon saroyida xizmat qilgani uning faktini aniqligini oshiradi. Ubaydullaxonning qiz farzandlari haqida ma’lumot uchramadi. Xullas, xonda 5 ayoli va 3 o’g’li bo’lgan.*

@shayboniylarshajarasi