З часоў XIX стагоддзя паходзіць цікавы дакумент: так званы "Катэхізіс літвіна", паводле меркавання прафесара Смалянчука, распаўсюджваўшыся на нашых землях пад час паўстання 1830-1831 гадоў.

У "Катэхізісе" сцвярджалася:

- Ці ты літвін?
- Літвін па міласці Бога.
[...]
- Ува што ўсякі літвін павінен верыць і што абавязаны ведаць пад апасеннем страты выратавання?
- Чатыры факты: 1. Што быў вольны і меў Айчыну. 2. Што маскаль здрадай авалодаў яго Айчынай і самаго яго зрабіў подлым нявольнікам, штурхаючы як быдла па ліхалеццю свайго Маскоўскага гонару, капрыза і карысці. 3. Што палякі паўстануць супраць маскалёў каб выгнаць іх з нашай агульнай Айчыны і вярнуць свае правы і вольнасць. 4. Нарэшце, што літвіны, пад апасеннем вечнага праклёну, павінны ўз'яднацца з палякамі, узаемна з імі дзейнічаць і быць іх сябрамі.
[...]

Згаданыя словы зноў паказваюць, што старая літоўская свядомасць у розумах шляхты былога Вялікага Княства працягвала квітнець і ў XIX стагоддзі, нават пасля знішчэння іх улюбёнай дзяржавы.

"Такой бесталковай башцы, як Варшава, нельга даручаць будучы лёс Літвы".

Словы Вінцэнта Канстанціна Каліноу́скага, аднаго з лідэрау́ антырасійскага пау́стання 1863-1864 гадоу́ на землях былога Вялікага Княства Літоу́скага, прагучау́шыя пад час спрэчак у ствараемым "Літоу́скім правінцыйным камітэце" незадоу́га да пау́станцкага выбуху.

Урывак з ліста "Віленскай Беларускай Рады", на чале якой стаяу́ Антон Іванавіч Луцкевіч, Рэйхсканцлеру Нямецкай Імперыі ад вясны 1918 года. Часы абвяшчэння незалежнасці БНР:

"...выраз глыбокай удзячнасці беларусау́ акупаваных вобласцяу́ за прызнанне Літвы самастойнай свабоднай дзяржавай, угледжваючы у́ гэтым прызнанні першы крок да ажыццяу́лення заветных памкненняу́ беларускага народу да аднау́лення вольнага і незалежнага Вялікага Княства Літоу́скага у́ яго гістарычных межах - злучанай Літвы і Беларусі".

Працытаваныя словы у́ чарговы раз даказваюць, што лідэры так званага "беларускага нацыянальнага руху" да самага апошняга імгнення верылі не у́ нейкую там "незалежную Беларусь", а менавіта у́ адраджэнне Вялікага Княства Літоу́скага. І акт абвяшчэння незалежнасці БНР быу́ нічым іншым, як актам сапрау́днага адчаю, калі пау́стау́шая новая, нацыяналістычная Літва, каверкаючая старую літоу́скую традыцыю, адмовілася ад ідэі адраджэння супольнага Вялікага Княства са шматпакутным абшарам ад Палангі да Магілёва.