Mevalar shohi - zaytun

Zaytundoshlar oilasining vakili hisoblanagan zaytun (Olea europaea) doimiy yashil subtropik daraxt hisoblanib, undan qadim-qadimdan zaytun moyi olinadi. U tabiiy holda deyarli uchramaydi. Uning dastlabki tosh qoldiqlari Italiyaning O’rta Yer dengizi havzasi atrofidan 20-40 mln yoshli oligotsen epoxasi davri yotqiziqlaridan topilgan. Zaytun O’rta Yer dengizi atrofida bundan 7 ming yil avval madaniylashtirilgan.

Hozirda butun dunyo bo’yicha yiliga 20 mln tonnadan ortiq zaytun yetishtiriladi. Yetishtiruvchi davlatlar orasida Ispaniya, Yunoniston, Italiya, Turkiya va Morokko ushbu zaytunning deyarli 75% ini yetkazib beradi. Zaytunning 100 dan ortiq navi ma’lum. Ular bir-biridan rangi, o’lchami, shox-shabbasining shakli, o’sish xususiyatlari va albatta mevasidan olinadigan zaytun moyining sifatiga ko’ra farqlanadi. Zaytun daraxti bir uyli o’simlik bo’lib, ikki yilda bir marotaba meva beradi. Mevalari odatda sentabr-dekabr oylarida terib olinadi.

Avvaldan zaytun o’simligi muqaddaslashtirilgan bo’lib, uning moyi diniy marosimlarda keng qo’llanilgan. Shoxlari tinchlik, ezgulik, donolik, poklik ramzi hisoblangan. Qolaversa zaytun moyi bir necha marta ishlatish mumkin bo'lgan yagona moy hisoblanadi. Hozir O'zbekistonda ham zaytunni deyarli barcha supermarketlardan topish mumkin. U juda ham foydali meva bo'lib, imkon qadar ovqat ratsioniga kiritish tavsiya qilinadi.

Oramizda men kabi zaytunsevarlar bormi? Kimga qanday zaytun yoqadi? Masalan, men yashil va qorasini birdek yaxshi ko'raman.

@hujayrauz

Paleontologiya yo'nalishidagi yangiliklardan bir shingil

Paleontologiya sohasiga ham juda qiziqaman. Shu bois imkon qadar ushbu sohadagi yangiliklarni ham kuzatib borishga harakat qilaman. So'nggi oyda paleontologiya bo'yicha amalga oshirilayotgan ilmiy yangiliklar bilan sizlarni ham qisqacha tanishtirib o'tmoqchiman.

? Janubiy Xitoy hududidan bundan 70 mln yil avval Kech Bo'r epoxasida yashagan o'simlikxo'r dinozavrning yangi turi qayd etildi. Unga Qianjiangsaurus changshengi deb nom berildi.

? Xuddi shunga o'xshash kashfiyot Ispaniyada amalga oshirildi. Bo'r davrida bundan 75 mln yil avval yashagan titanozavrlarning yangi turi aniqlandi. Unga tadqiqotchilar Qunkasaura pintiquiniestra deb nom berishgan.

? Yaponiyadan Erta Bo'r epoxasida (113-100 mln yil avval) yashagan kichik dinozavrlarga oid bo'lgan yangi turning toshga aylangan suyak qoldiqlari aniqlandi. Unga Sasayamagnomus saegusai deb nom berishdi, uning uzunligi 80 sm, og'irligi 10 kg gacha bo'lgani qayd etilgan.

? Mexikodan ham Kech Bo'r epoxasiga oid bo'lgan yangi o'rdaktumshuq dinozavr turi qayd etildi. Aniqlanishicha u 72,5 mln yil avval yashagan. Unga Coahuilasaurus lipani deb nom berilgan.

? Dinozavrlarga oid yana bir qiziq kashfiyot avstraliyalik paleontologlar tomonidan amalga oshirildi. Unga ko'ra, Avstraliyaning Melburn shahrida joylashgan Wonthaggi formatsiyasidan terapod va ornitopod dinozavrlarning oyoq izlari qayd etilgan. 120 mln yil avval Erta Bo'r epoxasida Avstraliya qit'asi Antarktida bilan yonma-yon joylashgan bo'lgan. Qayd etilgan yangilik dinozavrlarning janubiy qutbgacha bo'lgan hududda tarqalganligini ko'rsatuvchi yana bir yangilik hisoblanadi.

? Iordaniyadan topilgan yangi pterozavr topilmalari esa ushbu dinozavrlarning havoda uchish imkoniyatidan tashqari ularning uchish mexanizm va xillarida ham farqlanish mavjudligini ko'rsatdi.

? Xitoylik paleontologlar ham ajoyib yangilikni amalga oshirishdi. Ular 120 mln yil avval yashagan dastlabki tishli qush Longipteryx chaoyangensis ning ikki namunasini qayd etishgan. Uning oshqozonida ochiq urug'li va ginkgo o'simliklarining toshga aylangan urug' qoldiqlari kuzatilgan. Shu vaqtgacha tishli qushlar baliqlar bilan oziqlangan deb qaralar edi. Yangi tadqiqot natijalari esa bu qarashni o'zgartirib yubordi.

? Avstraliyalik paleontologlar Yuqori Oligosen epoxasida yashagan va bugungi kunda qirilib ketgan xaltali bo'rilarning uchta yangi turini aniqlashga muvaffaq bo'lishdi. Ushbu kashfiyot xaltali bo'rilar evolyutsiyasi va xilma-xilligi olimlar taxmin qilganidan qadimiyroq ekanligini ko'rsatdi.

@hujayrauz

Oliy ta'lim va unday keyingi ta'limdagi darajalar quyidagicha nomlanadi:

? bakalavr va magistr - bu akademik daraja;
? PhD (falsafa doktori) va DSc (fan doktori) - bu ilmiy daraja;
? dotsent, professor va akademik esa ilmiy unvonlar hisoblanadi.

Bakalavrda yo‘nalish, magistraturada mutaxassislik va doktoranturada esa ixtisoslik o‘qiladi.

@hujayrauz

Kecha odam, delfin, fil va marmoset maymunini o'zaro birlashtiruvchi jihat haqida savol post qo'ygan edim. Biologlar tomonidan ularni birlashtirib turuvchi jihatlar haqida bir-biridan ajoyib javob variantlari berildi. Ular orasida albatta to'g'ri javoblar ham yo'q emas edi.

Tadqiqotchilarning aniqlashicha, sutemizuvchilar orasida ushbu hayvonlar o'zaro bir-birini ma'lum tovushlar, ya'ni ismlar orqali chaqirishi ma'lum bo'lgan. Hozircha bir-birini ismlar bilan chaqiradigan boshqa sutemizuvchilar qayd etilmagan. Demak javob bu sutemizuvchilarni o'zaro bir-birini ma'lum tovushlar, ya'ni ismlar orqali chaqirish birlashtirib turadi.

@hujayrauz

Taksonomik jarayondan bir shingil

Zoologiyada taksonlarning holatini Xalqaro zoologik nomenklatura komissiyasi (ICZN) tomonidan ishlab chiqilgan Xalqaro zoologik nomenklatura kodeksi (qisqacha Kodeks deb yuritiladi) tartibga soladi. Yangi tur tavsiflanayotgan jarayonda tur nomi valid maqomiga ega bo'lishi uchun u qanday nomlanishi kerakligidan boshlab to uning chop etilish jarayonlariga oid bo'lgan barcha holat Kodeksda o'z aksini topgan.

Bugun sizlarga Kodeksdagi bir modda haqida aytib bermoqchiman. Kodeksning 8.5.3-moddasiga ko'ra, 2011-yildan keyin elektron nashrlarda chop etilgan barcha taksonlar ICZNning "Zoologik nomenklaturaning rasmiy registratsiyasi" (ZooBank)dan ro'yxatdan o'tgan bo'lishi shart. Aks holatda ushbu tur nomi mavjud, yaroqli (ing. available) hisoblanmaydi.

Bunday holat tez-tez kuzatiladimi?

Afsuski, ha. Ayniqsa ilk marotaba tur tavsiflayotgan yosh tadqiqotchilarda bu holat kuzatilib turadi. Ular Kodeks qoidalarini bilmaganliklari bois tavsiflayotgan turlarini ZooBankda registratsiyadan o'tkazishmaydi va natijada tur nomi yaroqsiz bo'lib qoladi. Masalan, o'tgan hafta (26-avgust) MDPI nashriyot uyiga tegishli Biology jurnalida AQShlik tadqiqotchilarning quyoshbaliqlar (Centrarchidae) oilasiga mansub yangi baliq turi tavsiflangan maqolasi chop etildi. Biroq maqolada ushbu turning ZooBankdan ro'yxatdan o'tgani borasida biror ma'lumot berilmagan. Shu bois ham ushbu maqola ichida tavsiflangan Micropterus parallelus turining nomi yaroqli hisoblanmaydi. Xalqaro kataloglar ham (masalan, ECoF yoki FishBase) ushbu turni o'z ro'yxatiga qo'shmaydi.

Nima qilish kerak?

Yangi tur yoki biror takson (urug', triba, kenja oila, oila yoki turkum va hk) tavsiflayotganda albatta bu borada tajribasi bor tadqiqotchilar bilan maslahatlashish yoki ishga ularni jalb qilish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Shu bilan birga, yangi takson tavsiflanayotgan maqolani taksonomiya oid maqolalar chop etishga ixtisoslashgan jurnallarda (masalan, Zootaxa, ZooKeys va hk) chop etishga harakat qilish lozim. U yerda aynan shu soha mutaxassislari ishlagani, taqriz qilgani uchun ham maqola chop etilishidan avval undagi tadqiqotchi ko'zdan qochirgan kamchiliklarni aniqlab, bartaraf qilishga yordam berishadi.

@hujayrauz

Mana yangi o'quv yilining boshlanish arafasida turibmiz. O'tgan hafta joriy o'quv yili uchun o'quv yuklamamizni tasdiqlashdi. Unga ko'ra 1-kurs biologlar bilan ikki semestr davomida "Sitologiya, gistologiya, embriologiya" fanidan, 2-kurs biologlar bilan esa "Genetika va genomika asoslari" fanidan birgalikda ma'ruza darslarini olib boradigan bo'ldim. Magistrlarga esa "Biologiyaning dolzarb muammolari" fanidan ma'ruza o'qiyman.

Ushbu fanlardan bir necha yildan beri ma'ruza o'qishimga qaramay, hozir o'tirib har uchchala fanning dastur va sillabusini qayta ko'rib chiqmoqdaman. Rivojlangan davlatlardagi universitetlarda shu fanlar bo'yicha ishlatiladigan dastur va sillabuslarni topib o'zimniki bilan solishtirmoqdaman. Yangi mavzular qo'shilgan bo'lsa ularni o'zimga olyapman. Talabalarimni biologiyaning ushbu sohasidagi eng so'nggi ma'lumotlar bilan o'qitsam deyman.

Dars jadvallari hali tasdiqlanmadi. Tasdiqlangach yana xabar beraman. Mening leksiyalarim barcha uchun ochiq. Ushbu fanlarga qiziquvchi barcha biologlar va biologiya shinavandalarini ma'ruzalarimga taklif qilaman.

Manzil: Farg‘ona davlat universiteti Tabiiy fanlar fakulteti

@hujayrauz

Qurbon hayiti muborak bo‘lsin, aziz dindoshlar!

Barchangizga sog‘lik-salomatlik, oilaviy xotirjamlik, uzoq va mazmunli umr tilayman. Alloh mana shunday ulug‘ ayyomlarning ko‘pini birgalikda nishonlashni nasib qilsin!

@hujayrauz

Abu Ali ibn Sino nomidagi Xalqaro biologiya olimpiadasi o‘z nihoyasiga yetdi. Bugun uning yopilish marosimi bo‘lib o‘tmoqda. Hozirgina medallarni topshirdik.

To‘rt davlat - Rossiya (5 ta), O‘zbekiston (3 ta), Xitoy (1 ta), Belarus (1 ta) o‘quvchilari oltin medalni qo‘lga kiritishdi.

Qo‘shimcha tarzda shuni aytishim mumkinki, milliy terma jamoamiz kumush va bronza medallarni ham qo‘lga kiritishdi.

Farg‘onaga qaytib olay, olimpiada haqida imkon qadar batafsil yozaman. Kanalga savollaridan namunalar qo‘yaman.

@hujayrauz

Kecha Xalqaro baliqlar katalogi (Eschmeyer's Catalog of Fishes) baliqlarning tur soniga oid ma'lumotlar bazasi yangilanganligini e'lon qildi. Unga binoan joriy 2024-yilning 11-iyun kungi holatiga ko’ra, sayyoramizda 36 867 valid baliq turi mavjud. Bundan avvalgi yangilanish o‘tgan oy 11-may kuni bo‘lgan edi. O‘tgan 31 kun davomida baliqlarning umumiy tur soni 4 turga ko‘paygan. Umumiy holda 2024-yil boshidan beri jami kashf etilgan yangi baliq turlari soni 177 tani tashkil qiladi.

P.S. yuqoridagi rasmda may oyi so'ngida Tinch okeanning shimoliy-g'arbiy qismidan kashf etilgan ximeralar (Chimaeriformes) turkumiga mansub yangi tur Chimaera stellata balig'i tasvirlangan. Yangi baliq turining kashf etilishi haqida batafsil xalqaro Ichthyological Research jurnalidan o‘qishingiz mumkin.

@hujayrauz

Bugun ham vaqtingiz bor!

FarDUda o‘tkazilayotgan olimpiadada ishtirok eting. 1, 2 va 3-o‘rinni olganlar FarDUga imtihonsiz o‘qishga kirish imkoniyatini qo‘lga kiritadi.

Qo‘shimcha savollarga ? bu yerdan ? javob topishingiz mumkin.

@hujayrauz