​​ҲАҚ ЙЎЛИ

Миллий маънавиятимиз қуёши ҳазрат Алишер Навоийнинг “Лисон ут-тайр” (“Қуш тили”) асари Шарқ исломий-ирфоний адабиёти мезонларига асосланади. Буюк шоир қушлар сафари тимсолида инсон камолотининг тасаввуф илмига асосланган етти босқичи: талаб, ишқ, маърифат, истиғно, тавҳид, ҳайрат ҳамда фақр-у фано моҳиятини теран ёритади. Асар бобларидан бири “Маърифат водийсининг васфи”га бағишланиб, қуйидаги байтлар билан бошланади:

Маърифат водийсин ондин сўнгра бил,
Дашти бепоёнлиғин наззора қил. 
Кимки бу водийға бўлди муттасиф, 
Топти анда ҳолларни мухталиф.
Водийедур юз туман минг онда йўл,
Ул бу бир келмай, онингдекким бу ул.
Ихтилофи жузв ила кулл мундадур -
Ким, тараққию таназзул мундадур.

Маърифат водийсини “дашти бепоён”га қиёслаган ҳазрат Навоий унда “ҳоллар мухталиф” (ихтилофли, қарама-қарши, бир­биридан кескин фарқ қилувчи) эканини таъкидлар экан, “Водийедур юз туман минг онда йўл” дея одамларнинг маърифий даражаси турлича бўлишига ишора қилади. Улуғ шоирнинг “жузв ила кулл” – бўлак ва бутун, тараққий ва таназзул шу ерда экани ҳақидаги фикрлари ҳам буни тасдиқлайди. Яъни Ҳақ таоло маърифатини англаганлар билан англамаганлар айни шу манзилда ажралади. Маърифат аҳли камолотнинг кейинги босқичига юксалади, жаҳолат аҳли эса йўлдан озади. Бу водийда “юз туман раҳрав”ни (йўловчини) кўриш мумкинлиги, пашша ҳам, фил ҳам, Жибрил ҳам йўлда екани, Мусо-ю Фиръавн, Маҳди-ю Дажжол, Аҳмад (пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг исми) ва Абу Жаҳл ҳам раҳравлиги ушбу фикрни тасдиқлайди. Буюк шоир ирфоний-эстетик концепциясига кўра, шундай бўлгач: “Мухталиф бўлмай не бўлсун мунда иш”. Яъни шу водийга келганда йўл айрилади. Ушбу мулоҳазалари тасдиғи учун ҳазрат Навоий муборак бир ҳадис мазмунини келтиради:

Мундин айтибдур набийи роҳбар -
ким, улусқа Ҳақ сари бўлса сафар.
Истасанг йўл касратиға адду ҳад, 
Халқ анфоси била тенг бил адад..

Яъни Ҳаққа элтувчи йўллар сони халойиқнинг нуфуси (адади) билан баробар. Бошқача айтганда, маърифати даражасига кўра, ҳар бир одам ўз йўлини тўғри деб билади. Улар ўртасидаги ихтилофнинг сабаби ҳам шунда. Танлаган йўллари эгри ёки тўғри, яқин ёхуд йироқ, кўпраги дурд (қуйқа), озроғи соф бўлса-да, аслида ҳаммасининг мақсади, тўғрироғи, даъвоси бир – ҳақиқат. 

Гар сулук атворида тағйир эди, 
Мақсади лекин борининг бир эди.

“Маърифат водийсининг васфи”дан кейин ҳазрат Навоий бир ҳикоят келтиради. Унда ёзилишича, бир неча кўзи ожиз кимса маълум муддат мусофирлик сабабми, асир тушибми, Ҳиндистонда бўлади. Тақдир инояти билан ўз юртларига қайтиб келганда, бир киши улардан сўрайди: “Филни кўрдиларингми?” Кўрлар тасдиқ ишорасини қилади. Ҳалиги киши филни чиндан ҳам кўрганингизга далил келтиринг, дейди. Табиийки, улар филни кўрмаган, у ҳақда сўраб ҳам олмаган эди. Кўрларнинг ҳар бири филнинг қайси аъзосини пайпаслаган бўлса, шунгагина асосланиб жавоб бера кетади. Оёқларини силаб кўргани фил бу — “сутун” деса, қорнини пайпаслагани “бесутун” дейди. Хартумини ушлагани филни аждаҳога, тишларига қўли теккани уни суякка менгзайди. Қуйруғини силагани илонга, бошига қўл ургани қиянинг тумшуғига, қулоғини ушлагани эса елпиғичга қиёслайди. Гарчи кўрларнинг сўзи фил ҳақида эмас, унинг муайян аъзолари хусусида эканини билса­да, “пилбонлиғ шевасида устод” бўлган ҳакими комил уларнинг сўзини рад этмайди.

Деди:
“Ҳар бир улча воқиф эрдилар,
Пил ҳолидин нишоне бердилар.

Қиссадан ҳисса шуки, маърифатда комил бир мақомга эришмаган киши бамисоли ўша кўрларнинг ҳолига тушади. Ўзи “ушлагани”нигина ҳақ деб билиб, бошқалар билан ихтилофга боради, мунозара қилади. Яна бир муҳим жиҳати, маърифатни англашда адашган кимса кейинги – истиғно ҳамда тавҳид, ҳайрат ва фақр-у фано водийларига ўта олмайди. Бу эса, “Лисон ут-тайр” лостони барча замонлар одамларига ўз ҳолини англаши учун тутилган ойна, қимматли насиҳат, камолотга эришмоқ учун йўл-йўриқ экани ҳақидаги хулосага олиб келади.  

Нурбой Жабборов

​​HAQ YO‘LI

Milliy ma’naviyatimiz quyoshi hazrat Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr” (“Qush tili”) asari Sharq islomiy-irfoniy adabiyoti mezonlariga asoslanadi. Buyuk shoir qushlar safari timsolida inson kamolotining tasavvuf ilmiga asoslangan yetti bosqichi: talab, ishq, ma’rifat, istig‘no, tavhid, hayrat hamda faqr-u fano mohiyatini teran yoritadi. Asar boblaridan biri “Ma’rifat vodiysining vasfi”ga bag‘ishlanib, quyidagi baytlar bilan boshlanadi:

Ma’rifat vodiysin ondin so‘ngra bil,
Dashti bepoyonlig‘in nazzora qil. 
Kimki bu vodiyg‘a bo‘ldi muttasif, 
Topti anda hollarni muxtalif.
Vodiyedur yuz tuman ming onda yo‘l,
Ul bu bir kelmay, oningdekkim bu ul.
Ixtilofi juzv ila kull mundadur -
Kim, taraqqiyu tanazzul mundadur.

Ma’rifat vodiysini “dashti bepoyon”ga qiyoslagan hazrat Navoiy unda “hollar muxtalif” (ixtilofli, qarama-qarshi, bir­biridan keskin farq qiluvchi) ekanini ta’kidlar ekan, “Vodiyedur yuz tuman ming onda yo‘l” deya odamlarning ma’rifiy darajasi turlicha bo‘lishiga ishora qiladi. Ulug‘ shoirning “juzv ila kull” – bo‘lak va butun ham, taraqqiy va tanazzul ham shu yerda ekani haqidagi fikrlari buni tasdiqlaydi. Ya’ni Haq taolo ma’rifatini anglaganlar bilan anglamaganlar ayni shu manzilda ajraladi. Ma’rifat ahli kamolotning keyingi bosqichiga yuksaladi, jaholat ahli esa yo‘ldan ozadi. Bu vodiyda “yuz tuman rahrav”ni (yo‘lovchini) ko‘rish mumkinligi, pashsha ham, fil ham, Jibril ham yo‘lda ekani, Muso-yu Fir’avn, Mahdi-yu Dajjol, Ahmad (payg‘ambarimiz alayhissalomning ismi) va Abu Jahl ham rahravligi ushbu fikrni tasdiqlaydi. Buyuk shoir irfoniy-estetik konsepsiyasiga ko‘ra, shunday bo‘lgach: “Muxtalif bo‘lmay ne bo‘lsun munda ish”. Ya’ni shu vodiyga kelganda yo‘l ayriladi. Ushbu mulohazalari tasdig‘i uchun hazrat Navoiy miborak bir hadis mazmunini keltiradi:

Mundin aytibdur nabiyi rohbar -
Kim, ulusqa Haq sari bo‘lsa safar.
Istasang yo‘l kasratig‘a addu had, 
Xalq anfosi bila teng bil adad.
Ya’ni Haqqa eltuvchi yo‘llar soni xaloyiqning nufusi (soni) bilan barobar. Boshqacha aytganda, ma’rifati darajasiga ko‘ra, har bir odam o‘z yo‘lini to‘g‘ri deb biladi. Ular o‘rtasidagi ixtilofning sababi ham shunda. Tanlagan yo‘llari egri yoki to‘g‘ri, yaqin yoxud yiroq, ko‘pragi durd (quyqa), ozrog‘i sof bo‘lsa-da, aslida hammasining maqsadi, to‘g‘rirog‘i, da’vosi bir – haqiqat.

Gar suluk atvorida tag‘yir edi, 
Maqsadi lekin borining bir edi.

“Ma’rifat vodiysining vasfi”dan keyin hazrat Navoiy bir hikoyat keltiradi. Unda yozilishicha, bir necha ko‘zi ojiz kimsa ma’lum muddat musofirlik sababmi, asir tushibmi, Hindistonda bo‘ladi. Taqdir inoyati bilan o‘z yurtlariga qaytib kelganda, bir kishi ulardan so‘raydi: “Filni ko‘rdilaringmi?” Ko‘rlar tasdiq ishorasini qiladi. Haligi kishi filni chindan ham ko‘rganingizga dalil keltiring, deydi. Tabiiyki, ular filni ko‘rmagan, u haqda so‘rab ham olmagan edi. Ko‘rlarning har biri filning qaysi a’zosini paypaslagan bo‘lsa, shungagina asoslanib javob bera ketadi. Oyoqlarini silab ko‘rgani fil bu – “sutun” desa, qornini paypaslagani “besutun” deydi. Xartumini ushlagani filni ajdahoga, tishlariga qo‘li tekkani uni suyakka mengzaydi. Quyrug‘ini silagani ilonga, boshiga qo‘l urgani qiyaning tumshug‘iga, qulog‘ini ushlagani esa yelpig‘ichga qiyoslaydi. Garchi ko‘rlarning so‘zi fil haqida emas, uning muayyan a’zolari xususida ekanini bilsa­da, “pilbonlig‘ shevasida ustod” bo‘lgan hakimi komil ularning so‘zini rad etmaydi.

Dedi:
“Har bir ulcha voqif erdilar,
Pil holidin nishone berdilar.

Qissadan hissa shuki, ma’rifatda komil bir maqomga erishmagan kishi bamisoli o‘sha ko‘rlarning holiga tushadi. O‘zi “ushlagani”nigina haq deb bilib, boshqalar bilan ixtilofga boradi, munozara qiladi. Yana bir muhim jihati, ma’rifatni anglashda adashgan kimsa keyingi – istig‘no hamda tavhid, hayrat va faqr-u fano vodiylariga o‘ta olmaydi. Bu esa, “Lison ut-tayr” lostoni barcha zamonlar odamlariga o‘z holini anglashi uchun tutilgan oyna, qimmatli nasihat, kamolotga erishmoq uchun yo‘l-yo‘riq ekani haqidagi xulosaga olib keladi.  

Nurboy Jabborov

Assalomu alaykum!
Qadrdonlarim, salomat bormisiz? Umringizga, ilmiy-ijodiy ishlaringizga barakalar tilayman!
Shogirdim – filologiya fanlari doktori, professor Qo‘ldosh Pardaev bilan birga “Madaniyat va ma’rifat” telekanali muxbiri Nilufarxon Nuriddinova tayyorlagan Muqimiy haqidagi “Umr daftari” ko‘rsatuviga intervyu bergan edik. Ushbu ko‘rsatuvni e’tiboringizga havola etishdan mamnunman.

Nurboy Jabborov──── • ✤ • ──── Ассалому алайкум!

Қадрдонларим, саломат бормисиз? Умрингизга, илмий-ижодий ишларингизга баракалар тилайман!
Шогирдим – филология фанлари доктори, профессор Қўлдош Пардаев билан бирга “Маданият ва маърифат” телеканали мухбири Нилуфархон Нуриддинова тайёрлаган Муқимий ҳақидаги “Умр дафтари” кўрсатувига интервью берган эдик. Ушбу кўрсатувни эътиборингизга ҳавола этишдан мамнунман.

Нурбой ЖабборовTelegram / Facebook

Ассалому алайкум!

Қадрдонларим, эсонмисиз? Тангри Сизни азизу мукаррам этсин!
Устоз адиб ва журналист Маматқул Ҳазратқулов буюртмасига асосан “Гулистон” журналининг шу йил 5-сонига “Имом Термизий маърифатининг ёғдуси” саравҳали мақола ёзиб берган эдим. Нуфузли журналда чоп этилган ушбу мақола Сизга маъқул келишидан умидворман.

Нурбой ЖабборовTelegram / Facebook

Assalomu alaykum!

Qadrdonlarim, esonmisiz? Tangri Sizni aziz-u mukarram etsin!
Ustoz adib va jurnalist Mamatqul Hazratqulov buyurtmasiga asosan “Guliston” jurnalining shu yil 5-soniga “Imom Termiziy ma’rifatining yog‘dusi” saravhali maqola yozib bergan edim. Nufuzli jurnalda chop etilgan ushbu maqola Sizga ma’qul kelishidan umidvorman.

Nurboy JabborovTelegram / Facebook

*Ассалому алайкум!

Азизларим, омонмисизлар?
Биз 23 октябр куни “Маърифат улашиб" лойиҳаси доирасида атоқли ижодкорларимиз Ахтамқули ва Наби Жалолиддин билан бирга Термиз давлат педагогика институти профессор-ўқитувчилари ва талабалари иштирокида шаҳардаги “Санъат саройи”да ўтказилган тадбирда нутқ сўзладик.
Энг юқори савияли савол йўллаган талабаларга муаллифлик китобларимизни совға қилдик. Талабалар бизнинг портретларимизни чизишибди, тасанно!
“Яшил макон” дастури доирасида дарахт кўчатлари ўтқаздик. Ижодий мулоқот гулхан атрофидаги мушоара билан якунланди. Тадбирлар ниҳоятда юқори савияда ўтди.*Telegram / Facebook