Ген худбин бўлиши мумкинми? Сиз буни шунчаки семантика муаммоси деб ўйлашингиз мумкин, аммо бу генлар нима қилишини тушуниш учун муҳимдир. Агар ген бошқа бир нарсанинг, яъни организмнинг бир қисми бўлса, худбин бўлолмайди. Фақат мақсадли мавжудотни худбин…

Ген худбин бўлиши мумкинми?

Сиз буни шунчаки семантика муаммоси деб ўйлашингиз мумкин, аммо бу генлар нима қилишини тушуниш учун муҳимдир. Агар ген бошқа бир нарсанинг, яъни организмнинг бир қисми бўлса, худбин бўлолмайди. Фақат мақсадли мавжудотни худбин деб ҳисоблаш мумкин эди. Генлар танлов қилмайди ва қила олмайди; организмлар қила олади ва қилади. Шунингдек, сиз "худбин ген" шунчаки рангли метафора деб ўйлашингиз мумкин. Агар шундай бўлса, демак, бу худбинлик тушунчасининг кучли нотўғри талқини бўлиб, уни фақат иродали мавжудотларга атайлаб ҳаракат қиладиган нарсалар билан боғлаш мумкин. Шунга қарамай, бу жозибали далил: биз генларимиз туфайли худбинмиз, чунки биз генларни авлоддан-авлодга ўтказиш учун мавжудмиз. Докинс ёзганидек, генлар уни [организмни] масофадан бошқариш орқали бошқармоқда”.

Бизнинг генларимиз мушакларимиз фаолиятида қанчалик иштирок этса ҳам, улар саёҳат йўналишини аниқламайди. Бу хатти-ҳаракатлар бизнинг генларимизда мавжуд эмас ва генлар хатти-ҳаракатларимизнинг табиатини аниқлай олмайди. Масалан, самолётни лойиҳалаш ёки элита спортчи ёки мусиқачи бўлишга қарор қилиш учун махсус генлар йўқ. Худди шундай, улар бизни на худбин, на алтруистик қилади. Генларда ахлоқий компас йўқ.

Агар сабабларнинг имтиёзли даражаси мавжуд бўлса, у генлар даражасида эмас, балки психососял даражада ётади. Бу иродали агентлик бошланган даража ва организмлар чинакам худбин ёки алтруистик бўлиши мумкин. Ҳақиқатан ҳам, агар сизда алтруистик бўлишни танлаш имкони бўлмаса, сиз худбин бўлолмайсиз, шунинг учун худбинликни генетик даражада қўллаш мумкин эмас, на метафора, на сўзма-сўз.

Ҳатто худбин генлар ғояси ҳам ғоялар хатти-ҳаракатларга қандай таъсир қилиши мумкинлигига мисолдир. Бу, албатта, унинг хавфи; лекин психо-ижтимоий даражада биз баҳслашамиз, баҳслашамиз, кўриб чиқамиз ва низоларни камайтириш ва ҳамкорликни кучайтириш учун хатти-ҳаракатларимизни тартибга солувчи тартибларни қўйишимиз мумкин.

Ўзаро манфаат худбинлик эмас

Ген марказлаштирилган нуқтаи назарга кўра, ҳақиқий алтруистик хатти-ҳаракатлар мавжуд эмас, чунки ҳамкорликдаги хатти-ҳаракатлар ўзаро манфаат келтиради. Бу нуқтаи назардан, бу энг яхши тарзда "ўзаро сахийлик" бўлиб, "сен менинг орқамни тирнаб қўй, мен сеникини тирнайман". Шунингдек, хулқ-атвор "генофондда" генларнинг сақланишини, эволюция ва тирик мавжудотларнинг асосий белгиловчиси сифатида якуний харажат-фойда таҳлилини белгилайди, деб таъкидланади. Гўё генлар муваффақият ёки фитнес ўлчанадиган валютадир. Аммо муваффақият организмнинг ўзига боғлиқ ва генлар ва организмнинг фитнесга боғлиқ бўлган хусусиятлари ўртасида тўғридан-тўғри сабаб йўқ. Агар худбинлик учун генлар мавжуд бўлса, алтруизм, фидойилик ва ҳамкорлик генлари ҳам бўлиши керак эди. Бу бемаънилик, чунки бу хатти-ҳаракатларнинг аксарияти маданий хусусиятга эга ва гуруҳдан гуруҳга ўтади ва гуруҳ ичида тарбияланади. Хулқ-атворда нима тўғри ва нима нотўғри эканлигини аниқлаш усуллари бизнинг генларимизда ёзилмаган. Биз генларни бир фикрдан бошқасига алмаштирмаймиз. Биз худбин бўлишга қарор қилганимизда, худбинлик учун ген йўқ, лекин қатъий худбин бўлиш учун биз шундай танлов қилишимиз ёки бўлишимиз керак.

Darvinistlar tabiatni past baholaydilar. Yaratilishchilar xudoni. Hech bir tomon bizga toʻliq hikoyani aytib bera olmaydi.