Шайырдың сөзлери халық мақалларына айланған.

Адил Худайбергенов:

17.04.2020. Бүгин "Қызкеткен" көпиринде түсирилген сүуретти көрип ойланып қалдым жеңил машина Тилеуберген Жумамуратовтики емеспе екен деп! Себеби ең дәслеп усындай автомобиль Нөкисте еки адамда болған екен еситиуимше!

Фейсбукте: https://www.facebook.com/share/p/Lh8L6CHeRfSouJeo/?mibextid=oFDknk

БАТЫР ОРАЛБАЙ
(Фронтқа хат. Ҳәр қатар «а»дан басланған)

Айбатың гүңиренткен жер менен таўды,
Алпамыссаң нағыз озиң Оралбай.
Арысландай бүрип айқасқан жаўды,
Айрақлатып урар гезиң, Оралбай.

Аўылда жасыңнан берекет таптың,
Атланысқа шықтың, жаўыңды шаптың.
Асқынланған гитлершил гил ақмақтың,
Аямай желкесин үздиң, Оралбай.

Алыстан жолладым саған ҳармасын,
Айрылмас сан-миллион достың, жолдасың.
Айдарҳаның қыйратқандай ордасын,
Адамқорды унтап ездиң, Оралбай.

Аспанда сунқарлар сайран етеди,
Арсыз жаўлар өз басына жетеди,
Атқан оқлар жаўды жайпап өтеди,
Атқан сайын кыйрат жүзин, Оралбай.

Алып оқығанда жазған хатыңды,
(Айтып көпшиликте, атап атыңды),
Аға-ини билди күш-ғайратыңды,
Ақладың Ўатанның дузын, Оралбай.

Атаң Ерназардай болды деп батыр,
Атағың елиңе таралып атыр,
Артық туўған ҳәр мәрт алпысқа татыр,
Арттың Рустемнен бизиң Оралбай.

Апа, қарындас, дос, аға ҳәм ини,
Алдыңнан шығады сен келген күни,
Аянбастан ислеп күни ҳәм түни,
Ақламақта елдиң дузын, Оралбай.

Аман келгил, жаўдың желкесин қыйып,
Анаңыз көриссин бетиңнен сүйип,
Аўыллар той берер қыз-жигит жыйып
Анық келсин айтқан сөзим, Оралбай,

Аға-ини, дос-яранлар табысып,
Арыўлар салланар маржан тағысып,
Айқын жеңис ушын бир ат салысып,
Алысқанды көрсин көзиң, Оралбай.

Алтын пуўлы, Әмиў, Арал бойында,
Арсыз гитлершини жеңген тойында,
Айтып қосық тап сол күнги ойында,
Арада шағларман өзим, Оралбай.
————Тилеӯберген ЖУМАМУРАТОВ
1943- жыл, 1-август.

НАПИТАННАЯ КНИГАМИ СПОЛНА,
ВСЕ ВИДЕВШАЯ - ОТ ВЫСОТ ДО ДНА,
УСТАВШАЯ, НАБИВШАЯ МОЗОЛИ-
УЧЕНОСТЬ КРОВЬЮ СЕРДЦА РОЖДЕНА.- Тлеуберген Жумамуратов.

Кому я передам престол
В печальный час кончины!»
И вдруг умолк: Лукман подвел
К царю живого сына.

Не понимая ничего,
Безумно, словно спьяну,
Царь то на сына своего
Смотрел, то на Лукмана.

И врач сказал ему:
«ПришлосьНам разыграть такое,
Чтоб выплюнул ты эту кость.
Угрозою другою.

Заставить я тебя не мог
Собрать в комок все силы.
А ты и вправду, видит бог,
Был на краю могилы».

Кивнул владыка головой,
Сказал, вздыхая часто:
«Единственное, друг ты мой,
Ты отыскал лекарство.

Я думал сам, что все, конец,
Что ухожу из мира…
Эй, слуги верные, дворец
Готовьте вы для пира!

Ты, врач, меня от смерти спас.
Спасибо, друг, спасибо!...
Эй, казначей, открой сейчас
Открой казну табибу!

Лукман, что хочешь, - все бери.
Любую дам награду.
Бывают щедрыми цари,
Когда для дела надо.

Лукман, стеснение отбрось.
Отныне ты, спаситель,
Мой самый драгоценный гость!
Хвала тебе, целитель!».

Лукман сказал ему:
«ЩедраТвоя рука, владыка.
Но попрошу я не добра,
А милости великой.

Пусть мне награды будет – знать,
Что навсегда отныне
Забросит твой свирепый тать
Топор в пески пустыни.

Пусть не теряют сыновья
Отцов на эшафоте.
Тогда пребудет власть твоя
Прославлена в народе.

Ты убедился нынче сам:
Отменное лекарство
Любовь отцова к сыновьям.
Царь, справедливо властвуй!».

Домой отправился Лукман…
И будет пусть уроком
Тебе, неверный сын, дастан
О времени далеком.

Подумай сам: благодаря
Любви к родному сыну,
Душа жестокого царя
Так изменилась сильно.

Ты для себя реши, юнец, –
Подсказывать не стану:
Неужто сердцем твой отец
Черствей того тирана?!
-------
Тлеуберген ЖУМАМУРАТОВ.

СЛОВО О СЫНЕ

Ты говоришь, отец твой враг?
Вовеки не поверю!
С детьми не поступают так
Свирепо даже звери?

Давно б расправился отец,
Когда б хотел, с тобою.
Я чувствую, нахальный лжец,
Замыслил ты худое.

Твой долг сыновний – почитать,
Заботясь ежечасно,
Родителей – отца и мать.
Долг уплати, несчастный!

Ты – их любви цветок.
Они ночей недосыпали,
Старались сделать все, чтоб дни
Твои шли без печали.

А чем ты отвечаешь им?
Отца – отца родного! –
Считаешь недругом своим.
Позор! Поклеп бредовый!

Я расскажу тебе дастан….
Когда-то в нашем крае
Всесильный царствовал тиран,
Народы устрашая.

Кто глянет на него в упор,
Того через минуту
Пластал палаческий топор
На эшафоте люто.

Где ступит, там горит пожар.
Ни в чем не виноватый
И тот все время ждал удар
Неправедной расплаты.

Смотрел с презреньем из–под век
На всех владыка грозный.
Ему одно: что человек,
Что смрадный жук навозный.

И озираясь, говорил
Простой народ с испугом,
Что для тирана Азраил
Единственным был другом.

Тянулись черные года
Ужасной вереницей.
Не ведал горя никогда
Проклятый кровопийца.

Однажды царь устроил той.
Сиял дворец прекрасный.
Вносили слуги чередой
Изысканные яства.

По залу музыка плывет.
На всех с прищуром глядя.
Царь веселится, ест и пьет
В кругу придворной знати.

Владыка тихо охнул вдруг,
Стал кашлять непрестанно.
Застряла в горле кость? Недуг
Иной настиг тирана?

Переполох на весь дворец.
Растерянные крики.
И лекарей созвал гонец
К недужному владыке.

Огнем от ужаса горя,
Заламывали руки,
Но так и не смогли царя
Врачи спасти от муки.

Пустыми оказались их
Лечебные советы.
Царь обессиленно притих.
Ему спасенья нету!

Уже, казалось, Азраил
Склонился над тираном.
В соседний город послан был
Вельможа за Лукманом.

Не одного загнав коня,
Под стражею из дому
Доставили к исходу дня
Целителя к больному.

Сверкнули, словно два луча,
Глаза царя: безбрежна
При виде мудрого врача
Была его надежда.

Поведав, что произошло,
Толпа вельмож умолкла.
Вздохнул целитель тяжело,
Поник главой надолго.

И наконец промолвил он:
«Всем знать необходимо,
Что скоро опустеет трон.
Болезнь неизлечима.

И вам, вельможи, время зря
Терять сейчас не надо.
Всё забирайте у царя –
И серебро и злато.

Награбленная им казна
Уже ему, поверьте,
Не будет никогда нужна,
Он на пороге смерти».

Побагровел от этих слов
Тиран, схватясь за горло.
Казалось, он вскочить готов,
Кипя от злобы черной.

Напрягся он, хотя был слаб,
Весь скорчился от хрипа.
Его душил как будто кляп.
Смотрел царь на табиба.

Бородку пощипал Лукман
И речь продолжил важно:
«Есть у меня леченья план,
Но небывало страшный.

Запить лекарство не водой
Необходимо – кровью,
Да не какой- нибудь любой,
А только лишь сыновьей…

Скорей наследника сюда
Ведите. Дайте острый
Кинжал. Не то грядет беда.
Скорей – пока не поздно!»

Глаза полезли из орбит
От страха у больного.
Руками машет, но молчит,
Не в силах молвить слово.

И как была ни велика
Предсмертная кручина,
Стократ сильней её тоска.
Что потеряет сына.

Впервые шевельнулось в нём
Раскаянье глухое
В том, что порой одним словцом
Кровь проливал рекою.

Бессчетно погубил людей,
Чужой судьбой играя,
Чужую боль вовек к своей
Душе не примеряя.

Погибнет сын, не кто-нибудь
Сейчас, через минуту.
И эта мысль пронзила грудь
Тирана болью лютой.

Он замычал, сомкнув глаза,
Не мог пошевелиться.
И в жизни первый раз слеза
Ожгла ему ресницы.

И тут-владыка из владык-
От ужаса мертвея,
Услышал детский страшный крик,
Что был ножа острее.

Какую царь увидел тьму,
Царь, кровопийца клятый,
Когда налили в рот ему
Настой солоноватый!

Его кровь сына обожгла,
И на краю могилы
Смахнул он хладный пот с чела,
Сбирая крохи силы.

Привстал и выгнулся, как мог,
Полубезумный, страшный,
И – черный выплюнул комок,
Дышать ему мешавший.

И тут же рухнул на кровать,
Сел осторожно, бледный.
Он жив! И может вновь дышать!
Недуг прошел бесследно!

Рассеялась мгновенно мгла
Перед его глазами.
Толпа придворных отошла
Неслышными шагами.

«О горе мне! Сынок родной! –
Царь всхлипнул безутешно.–
Прости меня, о мальчик мой,
Наследник мой безгрешный!

Келмес демең!

Әссәлам-ғой сөздиң салты сәлем менен,
Жүреклерге кирип бардым, қәлем менен,
Шайыр мениң кетти демең бул әлемнен,
Кеткеним жоқ, жасап жүрмен қосығымда!

Саҳра халқым ҳәр бәндимди суйеў көрген,
Себеп нағыз адамларға сүйиў берген,
Әне қара..ҳәр адамға "Тилеў" ерген,
Жасап жүрмен халқым йошлы қосығында!

Мийнет берсе, Аллаҳ өзи сүйип берген,
Сабырдыда, шыдамдыда үйип берген,
Шеп көксиме муштай жанды түйип берген,
Мен жасайман, илҳәм инген қосығымда!

Ишқысталық тырнай алмай баўырымды,
Ақ қағазға төктим талай ҳәўиримди,
Жазалмадым бирақ кеткен сәўиримди,
Шайыр...
Енди сен жазып шық, қосығыңда.

Илҳәм пери түртсе сени, жаныңдаман,
Руўҳыңдаман, ояў тәниң, қаныңдаман,
Пүткил Қарақалпақ халқы арындаман,
Барындаман, жоғындаман шад-муңында.

Балалықтан жетпис бәҳәр жүгин артты,
Аямастан муштай басқа тасын атты,
Қуўанаман болсадағы өмир қатты,
Дигирманнан пүтин өттим тосығында.

Илҳәм болып ушпақтаман жанға кирип,
Түслериңде көринемен таңға кирип,
Өлди демең, жасап жүр дең, өмир сүрип,
Туўыламан ҳәр туўылған қосықларда.

Мени излесең таппақ аңсат жүректемен,
Жүректемен, әпиўайы суўреттемен,
Суў-ҳаўадай поэзия дым керектемен,
Өлгеним жоқ...
Мен жасайман қосықларда!

Шайыр...
"қайта келмес депсең Тилеўберген?
Қосық жазған ҳәр бир балам Тилеўберген!
Көкирегиниң көзлерине көриў берген,
Жасағайман...
Әне сондай қосықларда!

Туўыламан қайта және қара, таңда,
Ингәләгән сесте мен-мен саратанда,
Өмириндемен қосық сүйген ҳәр адамда,

Мен жасайман...
жасағайман қосықларда!

Зульфия Жийемуратова
Қоңырат районы
15.06.2023 ж

@все

Жолбарыстай ақырды,
Барабандай тақылды.
Қақ жарып ҳаўа теңизин,
Қуйындай алға атылды!

Буннан соң, ҳәттеки “поезд шаршап талса да, ентигип демин алса да”, “жер танабын қуўырып, жулқынып келсе де” таўсыл¬майтуғын, “қус қанатын талдырған” қазақ жериниң шексизлигин айтып адағына жете алмайды:

Таўдан өтсең тегислик,
Егистен өтсең, егислик,
Булттай дүркин мал көрсең,
Алдыңнан шығар жемислик.

...Топырағы алтын аймаққа,
Сүйсинип кеўлим тоймақта.
Бул не деген кең жәҳан,
Ой-ҳой!-шегарасы қай жақта?!
“Қазақтың баў үстине көсилген таўларын”, “арқаның аты шуўлы кең даласын”, “гүл жайнаған бағларын”, “жер қатламын қақ жарып ислеп атырған шахтерларды, жер асты қазылма байлықларын”, “орманның еркин өскен еркелери ­ қулан, кийиклерин”, “катер жүзген тербетиле” теңизин, дәрьясын, ертең үлкен келешек күтип турған Ақмола шәҳәриниң орыны (Ҳәзирги Астана) ­ бүгинше “тек торғай шырылдаған қулдыраған қула дүз”ине шекем қалдырмай, бәрине йошлы қосықларын қардай боратады. Тәрийплемеген нәрсеси қалмайды. Қәлемлеслерине де арнап қолма-қол қосықлар шығарады.

22-май күни делегацияны Қазақстанның ел басшысы Динму¬хаммед Қонаев қабыллап, ҳүрмет-иззетин билдиреди. 23-24-майда еки халықтың биргеликтеги әдебият талқылаўында сол нәрсе мәлим болады, қазақ, өзбек шайырларының арасында тәсирлерден ең көп жыр булағын тастырған, поэзиялық қалқа айтыста дәрпенбеген шайыр Тилеўберген Жумамуратов екен!
Сондағы оның поэтикалық кәраматы еле тиллерде дәстан болып жүр.
Бул сапар — Миртемирдиң: “Тилеўберген шайырға Аллаҳ Таала илҳам берген” деген, Ғафур Ғуламның: “Тилеўберген Жумамуратов ­ уллы шайыр” деген, Сәбит Мухановтың "Япырмай, бала, мынаў Тилеўберген ағып турған дәрья-ғой" деген даңқлы баҳаларын берди. Қарақалпақтың төкпе шайырлығы ­делегация жәмәәтин, мийманларды да, мезбанларды да лал қалдырған екен.
______
Малика Жумамуратова.
"Қарақалпақстан жаслары" газетасынан, 5-ноябрь, 2015, №44 (7853)

­ деп баслай береди. Дослық ушырасыўлар қуўанышлы байрамға айланған, байрам ҳәзил-дәлкексиз болмайды, арқалы талант күш сынасқанды тәўир көреди. Мушайра, аския, айтыс киби күн¬леп созылған шешенлик дәсме-дәсинде жеңис пәллеси биресе ояққа, биресе буяққа аўып, ҳәўиж алып, Ғафур Ғулам “бул қазақ ақынларын бир жеңсе, бурыннан соңға айтыс өнеринде табысқа ерисип жүрген, қазақтың тилин де, жырын да жақсы түсинетуғын төкпе шайыр Тилеўбергенжан жеңер, ­ деп ойлайды. Бирақ, Тилеўбергенниң қазақ қәлемлеслери менен жақынлығын билген¬ликтен, шәкиртине сынай қарайды.
Устазының тәбизин аңлаған Тилеўбергенниң ойды жалғап айтқаны:

Ассалаўма әлейкум, Ғафур аға,
Ташкентим Алматыдан жақын, аға.
Ара жақын болса да жас үлкенге,
Ҳүрметлеп сәлем бериў мақул, аға.

Ғафур аға, аман ба бала-шаға,
Бәримиз қызығамыз тамашаға.
­ Сәбит пенен айтыссам, деп едиңиз,
Түсип қалып жүрмейик арашаға!

Тилеўбергенниң пәт алып, зытқыўға шәй турған тарландай, шабыты шыңланғанын сезген Ғафур Ғулам:
­ - Ал, Сәкеден мат болып қалмайық, көрсетиң өнериңизди, ­ деп басын ийзейди. Сонда Тилеўберген шайыр мынадай қатарлар менен шешенлик жарысына пәт ендиреди:
Қол қысып қутлықлаўға батыр елди,
Өз ағаң-өзбек шешен, ақын келди,
Айбек, Хамид, Яшин, Сабыр, Зульфия бар,
Сәбиттиң ҳәзиллеси Ғафур келди.

Журт айтады Ғафурды — Наўайы деп,
Ташкентли шайырлардың ағайы деп,
Мен де айттым Сәбитти заманында,
Шарықлаған дәўирдиң Абайы деп.

Сапардың екинши күнинде мийманлар минген “Волга” машинасы арқа шығысқа бет алған. Шайырдың өзи усы күнди былай еслеген екен:
— Жайсаң таў аралығындағы суўы мөлдиреген, айналасын орманлық қаплаған көлге келдик. Бул Есик көл деп аталады. ..Есик көлдиң көркемлиги адамның ойынан шығарлық емес. Бул тәсир шайыр қыялында қосық қатарларына айланған:
—Күнди сүйип гүмбезленген булшық шың,
Өркеш-өркеш шоқмарындай уршықтың.
Ала таўдың бүркитиндей шарықлап,
Алма-атаның аспанына бир шықтым!

Ертеңине делегация “Ил- 18” самолеты менен Қарағандыға ушады.
­ Қарағандының соншелли сулыў шәҳәр екенин билмейди екенбиз, ­ деп белгилеген шайыр сол күнги әҳмийетли тәсирин. Ҳәм ойы поэзия тилинде жүзеге шыққан:

Әй, сулыўым, дийдарыңа нур толған,
Әй, жомартым, сыйлығыңа қыр толған.
Сениң жайсаң сыпатыңды көргенде,
Шайырлардың жүрегине жыр толған.

Делегацияны жазыўшы Ғəбит Мүсирепов ҳәм ҳүкимет адамынан Серикбай Дүйсенбаев басқарып жүрген. Қазақ жазыў¬шылары Ғалий Орманов, Жубан Молдағалиевлар да бар, ҳәммеси бирге шахтадағы кәншилер арасында болады. Клубта шахтерлар қутлықлаў сөзлерин айтып, мийманларға өзлериниң фонариги менен каскаларын сыйлыққа берген.
— Басларымызға кийип, фонарикти услағанымызда тап шах¬терларға усап қалдық. Олар жердиң тереңинен “қара алтын” ақтарса, бизлер жүрегимиздиң төринен солардай еңбек адамларын жазыў ушын тәсирли сөзлер табыўымыз керек деп ойладым. Қала орта¬лығындағы кешки үлкен салтанатлы жыйналыста Ғафур Ғулам, Зульфия, Жубан, Ғафур — барлығымыз өз жырларымыз арқалы жүрек сезимлеримизди билдирдик, ­ деп жазған еди еди сонда шайыр, бул күнлерди еслеп. Ойы менен сөзи, ойлағаны менен орынлағаны бир, ўақыя тап сол қәлпинде қосыққа түседи:

Жер қатламын қақ жарып,
Түссең түби жап-жарық.
Жети қабат жер астын,
Көрип қайттым мен барып.

Делегация арнаўлы вагонға шығып, Қазақстанның ең сулыў жерлериниң бири Көкшетаўға бағдарланғанда, поэзия мушайрасы да пәт алып, Сәбит Муханов шабытты егеўлейди:
- ­ Өз елин қай шайыр да тәрийплейди. Әйдик шайыр болсаң, өзге журтты да тәрийплей ал, көргениң мен түйгениңди жырға сал деген, Қазақтың жериниң кеңлигин, елиниң кеңлигин тәрийплеңизши, естелик қалсын, ­ деп идея таслайды.
Ғафур Ғулам:
­ - Тилеўбергенжан ҳәзирден-ақ, жыр булағын тастырады, ­ деп жуўап береди. Соң шәкиртине қарап:
­ - Көрген-түйгениңизди “анақаны көрдим, мынақаны көрдим” деп тәрийплей бериң, шайыр болсаңыз, алып кетесиз, ­ деп нәсиятлайды. Сондағы поезд қозғалыўдан Тилеўбергенниң поезды тәрийплей кеткени:

Секирмей, яки туўламай,
Демин шашты буўрадай.
Шапшыды көкке түтини,
Шыйратылып шуўдадай.