#alala_факт
Карачаева-Чаркесія і Кабардзіна-Балкарыя — дзве каўказскія рэспублікі ў складзе Расіі. Сярод іншых там маюць афіцыйны статус дзве мовы, якія называюцца... кабардзіна-чаркеская і карачаева-балкарская.

І яны зусім розныя. Карачаева-балкарская — гэта цюркская мова, даволі блізкая да казахскай, татарскай, кыргызскай і башкірскай моў. А кабардзіна-чаркеская ўваходзіць у абхаза-адыгскую моўную сям'ю, члены якой звычайна маюць вялікую колькасць зычных гукаў. Напрыклад, убыхская мова, таксама з абхаза-адыгскай сям'і, апошні вядомы носьбіт якой памёр у 1992 годзе, налічвала 80 зычных і два галосныя гукі. У кабардзіна-чаркескай мове зычных гукаў «усяго» каля 50.

Падчас «моўнага будаўніцтва» ў СССР кабардзіна-чаркеская мова атрымала спачатку лацінскую пісьменнасць, а ў другой палове трыццатых гадоў — кірыліцу. Стандартная кірыліца не мае дастатковага інвентару зычных, таму выкарыстоўваюцца дыграфы, трыграфы і нават тэтраграфы: кӏу, къу, кхъ, кхъу... Для тых, хто звычайна бачыць на кірыліцы толькі славянскія тэксты, кабардзіна-чаркеская пісьменнасць можа выглядаць крыху фантастычнай.

На кабардзіна-чаркескай мове друкуюцца газеты і кнігі, ёсць Вікіпедыя, песні, паэзія і проза.

#alala_каляндар
24 траўня ў шэрагу краін адзначаецца дзень славянскай пісьменнасці і культуры, ён жа дзень памяці святых Кірыла і Мяфодзія.

Добрая нагода, каб перачытаць старыя байкі пра славянскую азбуку!
грабніца Кірыла ў Рыме
што з'явілася раней — кірыліца ці глаголіца?
ці была ў славян пісьменнасць да Кірыла і Мяфодзія? (можа ўсё ж была?)
розныя цікавыя старажытныя кірылічныя літары: (раз, два, тры, чатыры)
* а таксама пра ранішнія беларускія граматыкі і азбуку

#alala_каляндар
Шэсць год таму, 11 сакавіка 2018 года, у горадзе Мерыда ў Мексіцы адкрылі помнік лінгвісту Юрыю Кнарозаву — чалавеку, які змог дэшыфраваць пісьменнасць мая. Скульптура паказвае вучонага разам з яго кошкай Асяй, якую ён вельмі любіў і нават упісваў у якасці сааўтара сваіх даследаванняў.

Народы мая дагэтуль існуюць і карыстаюцца мовамі мая. Скажам, маяскія мовы кічэ і кекчы маюць больш за мільён носьбітаў кожная. Але старажытная пісьменная традыцыя мая была знішчана падчас іспанскай каланізацыі, і зараз для запісу гэтых моў звычайна выкарыстоўваецца лацінскі алфавіт.

Крыніца малюнка.

#alala_alala
The New York Times, уладальнік правоў на Wordle, пачаў барацьбу з аматарскімі варыянтамі гульні. Дзейнасць выдаўцоў можа закрануць і беларускамоўную версію Ўордлі. Болей пра гэта можна пачытаць, напрыклад, па спасылцы. Не надта вядома, што і як будзе адбывацца, але, гіпатэтычна, Беларускі Ўордлі можа быць выдалены.

Ёсць і добрая навіна: Ўордлі можна цалкам захаваць сабе на камп'ютар, каб мець магчымасць і далей разгадваць словы — і не залежыць ад Сеціва. Для гэтага дастаткова спампаваць інтэрнэт-старонку з гульнёй — цалкам, разам з усімі скрыптамі. Такое можа зрабіць любы браўзер, і ў наступным запісе змяшчаецца падрабязная інструкцыя. Тэарэтычна можна захаваць Ўордлі і на тэлефон, але гэта больш складаная задача, яе рашэнне можа залежыць ад мадэлі вашага смартфона і патрабаваць нейкіх дадатковых праграм. Тым не менш, можаце пашукаць парады, як на вашай прыладзе захаваць вэб-старонку цалкам.

Захаваная старонка — паўнавартасная гульня Ўордлі. Яна працягне прапаноўваць кожны дзень новае слова, і гэта будзе тое ж слова, што і ў іншых гульцоў, хто змагаецца з Ўордлі ў інтэрнэце або таксама захаваў гульню на камп'ютэр.

Адзіная праблема: у гэтым выпадку, на жаль, губляецца статыстыка. Але ж яе можна пачаць набіраць зноўку!

Беларускі ЎОРДЛІ 782 2/6

⬜️🟨🟩🟩⬜️
🟩🟩🟩🟩🟩

#ўордлі

#alala_факт
Хімічныя тэрміны, якія пазначаюць разнастайныя складаныя рэчывы, — даволі дзіўная з'ява. З аднаго боку яны падобныя на словы: у асноўным складаюцца з літар (ну там яшчэ часам з лічбаў і знакаў іншых алфавітаў, але гэта невялікая праблема) і маюць адно вымярэнне — іх можна чытаць злева направа. З іншага боку, гэта строгія хімічныя формулы, якія дакладна перадаюць структуру малекулы, — і напэўна хочацца адрозніваць формулы ад звычайных слоў.

На мяжы тэрмінаў і формул адбываюцца розныя цуды. Так бялок тытын мае афіцыйную назву, якая ў англійскай мове налічвае 189819 літар. Вось тут у англійскім Вікіслоўніку ёсць файная старонка з поўнай назвай, а таксама смешнымі блокамі пра этымалогію і вымаўленне.

Цікавы і рэкамендацыі па правапісу гэтых хімічных слоў-формул.

Існуе шэраг прэфіксаў, якія дазваляюць адрозніваць малекулы з аднолькавым наборам атамаў, але розным іх размяшчэннем у прасторы. Так, малекулы 1,1-дыхлорэтэн, цыс-1,2-дыхлорэтэн і транс-1,2-дыхлорэтэн складаюцца з адных і тых жа шасці атамаў (два вугляроду, два вадароду, два хлору), але пабудаваны па-рознаму. І гэта дакладна асобныя рэчывы: у іх адрозніваюцца тэмпературы кіпення і плаўлення. Хімікі называюць такія рэчывы ізамерамі.

Прэфіксы 1,1-, 1,2-, цыс- і транс- удакладняюць, пра які менавіта ізамер ідзе размова. Згодна з рэкамендацыямі, распрацаванымі для англійскай мовы, але на якія абапіраюцца вучоныя і ў іншых мовах, канфігурацыйныя прэфіксы з літар пішуцца курсівам: «цыс-1,2-дыхлорэтэн», «cis-1,2-dichloroethene».

А калі слова стаіць на пачатку сказу, то з вялікай літары раяць пісаць тую частку назвы, якая не з'яўляецца канфігурацыйным прэфіксам. То-бок рэчыва «cis-1,2,3,5-trans-4,6-cyclohexanehexol» атрымлівае вялікую літару C толькі за шасцёркай:

cis-1,2,3,5-trans-4,6-Cyclohexanehexol is very tasty.

#alala_факт
Нешта за сёння некалькі разоў сустрэўся мем пра каня ў першым польскім слоўніку.

Сапраўды, у 1745-1746 годзе ксяндзом Бенэдыктам Хмялёўскім было падрыхтавана выданне з доўгай назвай «Nowe Ateny albo Akademia wszelkiey scyencyi pełna, na rożne tytuły, iák ná classes podzielona, mądrym dla memoryału, idiotom dla náuki, politykom dla práktyki, melancholikom dla rozrywki erigowana». То-бок «Новыя Афіны, або поўная Акадэмія ўсялякіх навук, на розныя загалоўкі, як на класы, падзеленая, мудрым для памяці, ідыётам для навукі, палітыкам для практыкі, меланхолікам для адпачынку прызначаная».

Гэта не першы польскі слоўнік, некаторыя польска-лацінскія слоўнікі вядомы з XV стагоддзя. Дарэчы, «Новыя Афіны» ўвогуле хутчэй не слоўнік, а польскамоўная энцыклапедыя. У раздзеле пра жывёл сапраўды ёсць артыкул пра каня, які пачынаецца з заўвагі, што «koń jaki jest, każdy widzi» («кожны бачыў, які ёсць конь»). Гэта не ўся інфармацыя: далей яшчэ больш за старонку тэксту пра розных коней.

Пагартаць кніжку можна тут, жарт пра коней знаходзіцца на старонцы 475.

#alala_alala
Учора ўначы з'явілася была байка пра фанетыку, але хутка знікла, бо некаторыя яе сцвярджэнні былі прынамсі сумнеўнымі. Сёння яна вяртаецца, але ў крыху скарочаным, выпраўленым выглядзе.

Фанема — мінімальная адзінка мовы, якая дазваляе адрозніваць сэнс выказванняў: вось /к/ і /р/; /о/ і /у/; /т/ і /л/ — гэта розныя пары фанем, дзякуючы якім носьбіты беларускай мовы не блытаюць слова «кот» са словамі «рот», «кут» ці «кол». Фанема — гэта тэарэтычны канструкт, абстракцыя, якая можа аб'ядноўваць шэраг дастаткова розных гукаў. Канкрэтныя рэалізацыі фанемы называюцца алафонамі.

Паколькі фанема з'яўляецца тэарэтычнай адзінкай, фанемны склад слова таксама вылічваецца тэарэтычна. І вынік залежыць ад таго, на якія аксіёмы абапіраецца даследчык. Можна прамовіць слова «холад» і адназначна памераць, з якіх гукаў складаецца гэты канкрэтны выпадак вымаўлення гэтага слова; але якія фанемы гэтыя гукі ўяўляюць — пытанне абранага фаналагічнага падыходу.

Напрыклад, ёсць падыход, які абапіраецца на «артыкуляцыйнае падабенства». То-бок, мы слухаем, як насамрэч вымаўляецца гук у слове і абіраем фанему, на якую ён падобны больш за ўсё.

На прыкладзе слова «холад»:
першая фанема дакладна /x/;
другая — /o/;
трэцяя — /ɫ̪/ (гэты складаны значок падкрэслівае асаблівасці вымаўлення звычайнага беларускага гука [л] і адрознівае яго ад іншых варыянтаў [л], напрыклад англійскага, які вымаўляецца крыху інакш);
на чацвёртай пазіцыі ненаціскны гук [а]. Больш за ўсё ён падобны на фанему /a/, што адлюстравана і ў беларускай арфаграфіі;
* нарэшце, на пятай пазіцыі вымаўляецца глухі гук [t], які бліжэй за ўсё да фанемы /t/.
Такім чынам, фанемны склад слова «холад» — /xoɫ̪at/.

Іншы падыход — марфалагічны, які лічыць, што фанемны склад марфем — каранёў, суфіксаў — пры словазмяненні застаецца адным і тым жа і, такім чынам, забяспечвае захоўванне іх сэнсу. Каб высветліць канкрэтную фанему, трэба знайсці такую форму марфемы, у якой адпаведны гук будзе вымаўляцца найбольш выразна: звычайна гэта націскная пазіцыя для галосных і пазіцыя перад галосным для зычных. Такія пазіцыі звычайна завуцца моцнымі і супрацьпастаўляюцца ўсім астатнім, слабым пазіцыям.

Напрыклад, у слове «холад» першыя тры фанемы знаходзяцца ў моцных пазіцыях, таму можна іх вызначыць: /xoɫ̪/. З іншага боку, ёсць слова «халодны» з тым жа самым коранем, і з яго атрымліваецца, што чацвёртая фанема таксама /o/, бо пад націскам гучыць [o]. Нарэшце, ёсць слова «халады», дзе апошняя зычная ў моцнай пазіцыі, і гэта /d/. Такім чынам, фанемны склад халоднага кораня — /xoɫ̪od/.

Пры такім падыходзе ў слове «холад» гук [t] выявіўся алафонам фанемы /d/. Гэта не значыць, што гук [t] заўсёды будзе з'яўляцца алафонам фанемы /d/: у слове «кот» напрыканцы стаіць фанема /t/, бо яна захоўвае глухасць у моцнай пазіцыі: «каты».

#alala_байка
Надоечы адбылася чарговая цырымонія ўручэння «Залатога глобуса». Узнагароду за лепшую жаночую ролю ў драме атрымала Лілі Гладстан, якая сыграла Молі Бёркхарт у фільме «Забойцы кветкавага месяца» («Killers of the Flower Moon»).

Бацька Лілі Гладстан паходзіць з карэнных паўночнаамерыканскіх народаў, і дзяцінства актрысы прайшло ў рэзервацыі індзейцаў блэкфут. Прысвечаную перамозе прамову яна пачала на блэкфуце — мове продкаў. Актрыса прызнае, што не можа бегла размаўляць на блэкфуце, але ўсё роўна лічыць гэтую мову сваёй. Напэўна, некаторым беларусам можа адгукнуцца такая сітуацыя.

Блэкфут — гэта тая мова з інкарпарацыяй, дзе павіншаваць з Раством можна адным словам i’táámomahkátoyiiksistsikomit.

Пасля цырымоніі Лілі Гладстан растлумачыла, што скарысталася сваім звычайным спосабам адрэкамендавацца, асабліва ў важных выпадках: павіталася, назвала сябе і сказала, адкуль яна. Даволі хутка з'явіўся пераклад прамовы: «Вітаю, сябры! Мяне завуць Арліца, я з племені блэкфут. Я вас люблю!» Тым не менш, арыгінальнага тэксту знайсці не атрымалася, таму Філалош, наколькі мог, запісаў яго самастойна:

Oki, nikso'kowaiksi! Nitanikkoo Piitaakii. Nomohto'too Siksikaitsitapi. Kitsiikakomimmohpoaawa.

• oki — прывітанне.
• nikso'kowaiksi — мае сваякі / сябры. Корань «ikso’kowa», які атрымаў прыстаўку ni- са значэннем «я, мой, датычны мяне» і суфікс множнага ліку -iksi.
• nitanikkoo — «мае імя», зноўку з прэфіксам ni-.
• Piitaaki — уласнае імя, літаральна «Арліца», складаецца з «piitaa» — «арол» і «aakii» — «жанчына».
• nomohto'too — «я паходжу з». Яшчэ раз n- як паказчык першай асобы; корань «o'too» — «прыбываць»; цікавы прэфікс -omoht-, які адпавядае беларускаму прыназоўніку «з»: ён паказвае, што ў сказе ёсць назоўнік, які абазначае крыніцу.
• Siksikaitsitapi — племя. «Siksika» літаральна перакладаецца «чорныя ногі».
• У апошнім слове Філалош не ўпэўнены. Ён бы чакаў форму «kitsiikakomimmohpoaawa» — «я люблю / кахаю вас (усіх)». Лілі Гладстан вымавіла дакладна не гэта, а штосьці тыпу «nitsiikakomimm». Падаецца, што на блэкфуце так звычайна не кажуць. Можа быць, актрыса памылілася — бачна, што гэтае слова далося ёй цяжка. Але, канешне, Філалош таксама мог чагосьці наблытаць!

Тым не менш, на прыкладзе дзеяслова «kitsiikakomimmohpoaawa» можна пабачыць сапраўды цікавую асаблівасць граматыкі алганкінскіх моў, да якіх належыць і блэкфут. Корань дзеяслова тут мае форму «akomi» — «любіць». Прэфікс -iik- — узмацняльны, то-бок -iikakomi- — гэта «вельмі любіць, кахаць». Прэфікс kit- выконвае функцыю паказчыка другой асобы, прычым проста kit- азначае адзіночны лік, а разам з суфіксам -hpoaawa — множны. Суфікс -mm- паказвае, што дзеяслоў мае прамое адушаўлёнае дапаўненне: кахаць кагосьці.

Пакуль што атрымліваецца «ты-вельмі-любіць-(кагосьці)».

Нарэшце, суфікс -o паказвае, што суб'ектам і аб'ектам дзеяслова з'яўляюцца ўдзельнікі размовы, першая і другая асоба, прычым кірунак ідзе ад першай асобы да другой: «kitsiikakomimmo» — «я цябе кахаю». Таксама існуе суфікс -oki, які дазваляе перавярнуць сітуацыю: «kitsiikakomimmoki» — «ты мяне кахаеш». Цікава, што заўсёды, калі дзеяслоў апісвае падзею паміж першай і другой асобай, прыстаўка маркіруе менавіта другую асобу, незалежна ад таго, хто выконвае дзеянне. Таму «nitsiikakomimm» з прэфіксам першай асобы выглядае крыху падазрона.

Падобныя перавароты кірунку дзеяння магчымы і ў іншых выпадках. Напрыклад, «nitsiikakomimm[??]wa nitana» апісвае сітуацыю любові, у якой удзельнічаюць я (прэфікс nit-) і мая дачка («nitana», тут першае n- таксама азначае першую асобу). Калі замест [??] паставіць -aa-, кірунак будзе прамы («nitsiikakomimmawa nitana» — «я люблю сваю дачку»). А калі скарыстацца суфіксам -ok-, атрымаецца наадварот: «nitsiikakomimmoka nitana» — «мая дачка любіць мяне».

YouTube

Lily Gladstone Wins Best Female Actor – Motion Picture – Drama I 81st Annual Golden Globes

Lily Gladstone wins the Best Performance by a Female Actor in a Motion Picture – Drama award for Killers of the Flower Moon at the 81st Annual Golden Globe Awards. #GoldenGlobes #LilyGladstone #KillersOfTheFlowerMoon Still haven't subscribed to Golden Globes…

#alala_факт
#alala_каляндар
8 студзеня 1547 года лічыцца днём нараджэння літоўскага друкарства.

Першай друкаванай кнігай на літоўскай мове з'яўляецца Катэхізіс Марцінаса Мажвідаса. Калі дакладна, то на вокладцы кнігі напісана «Catechismvsa prasty Szadei, Makslas skaitima raschta yr giesmes del kriksczianistes bei del berneliu iaunu nauiey sugulditas Karaliavczvi VIII. dena Meneses Sausia, Metu vßgimima Diewa. M.D.XLVII. Soli Deo gloria», то-бок «Простыя словы Катэхізісу, навука чытання, пісьма і песні для хрысціянства і для маладых людзей, нанова складзеныя разам у Караляўцы на восьмы дзень месяца студзеня 1547. Толькі Богу слава». Канешне, гэты надпіс зусім не гарантуе, што першы экзэмпляр «Простых словаў Катэхізісу» быў выдрукаваны менавіта 8 студзеня, але гэта адзіная вядомая дата, на якую можна абапірацца.

Каралявец зараз завецца Калінінград, а ў сярэдзіне XVI стагоддзя быў сталіцай прускіх зямель. Да 1525 года гэта былі землі Тэўтонскага ордэна, які пасля паразы ў Грунвальдскай бітвы пакрысе прыходзіў да заняпаду. У 1523 годзе Вялікі Магістр Альбрэхт Брандэнбург-Ансбахскі пазнаёміўся з Марцінам Лютэрам і прасякнуўся ідэямі Рэфармацыі. Ён секулярызаваў тэрыторыі ордэна і стварыў падпарадкаваную Польшчы свецкую дзяржаву — герцагства Прусія.

Як прыхільнік Рэфармацыі, Альбрэхт клапаціўся пра асвету і адукаванасць падданых, падтрымліваў развіццё нацыянальных моў. Ён заснаваў бібліятэку ў Караляўцы, адкрыў там гімназію і ўніверсітэт, запрашаў у горад выбітных вучоных. У 1530 годзе, напрыклад, Каралявец наведаў «выбітны і шматвопытны муж» Францыск Скарына. Праўда, прабыў ён там нядоўга і хутка вярнуўся ў Вільна, ды яшчэ забраў з сабой «урача-іўдзея і друкара», на што прускі герцаг вельмі пакрыўдзіўся.

З 1546 да 1548 года Марцінас Мажвідас вывучаў тэалогію ва ўніверсітэце ў Караляўцы — таксама па запрашэнню Альбрэхта. Падчас адукацыі ён склаў Катэхізіс, які быў выданы ў друкарні Ганса Вейнрэйха (дарэчы, і гэты друкар з'явіўся ў Караляўцы дзякуючы Альбрэхту).

Кніга налічвае 79 старонак. У лацінскамоўным прысвячэнні аўтар выказваў сваю павагу Вялікаму княству Літоўскаму — ён спадзяваўся, што яго праца будзе чытацца і там, а не толькі ў Прусіі. Прадмовы зроблены на дзвюх мовах: празаічная на лацінскай і вершаваная на літоўскай. Апошняя часткова з'яўляецца акравершам: першыя літары радкоў з трэцяга па дзевятнаццаты складаюць лацінскую форму імя аўтара MARTJNVS MASVJDJVS. Чатыры старонкі кнігі займаюць правілы чытання: літоўскі алфавіт, які налічваў 23 вялікія і 25 маленькіх літар, і практыкаванні ў пабудове складоў. У рэлігійнай частцы кнігі Мажвідас надрукаваў некаторыя найбольш важныя тэксты, напрыклад, дзесяць запаведзяў. Нарэшце, 10 старонак змяшчалі хрысціянскія гімны: тэкст і ноты.

Пагартаць Катэхізіс у лічбавым фармаце можна тут: https://kolekcijos.biblioteka.vu.lt/en/objects/VUB01_000408215